نسبت فعالیت چیست؟ انواع نسبت های فعالیت

در مطلب پیشین با موضوع نسبت‌های مالی، در خصوص ماهیت، کاربرد و طبقه‌بندی انواع آن پرداختیم و در توضیح ۲ گروه از این نسبت‌ها (نسبت‌های مالی: سودآوری و نقدینگی) مطالبی در بلاگ قرار داده شده است. در این مطلب سعی بر این است گروه دیگری از این نسبت‌ها را با عنوان نسبت‌های فعالیت شرح دهیم.

---

نسبت فعالیت چیست؟

نسبت فعالیت یا کارآیی ابزاری است که برای سنجش کاربرد دارایی‌های شرکت استفاده شده و از طریق ارزیابی میزان فروش و تأثیر دارایی‌ها بر آن، اندازه‌گیری می‌شود. این گروه از نسبت‌ها، حجم فروش شرکت را با سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مختلف مانند موجودی کالا، دارایی ثابت و … مقایسه کرده و میزان به‌کارگیری مؤثر منابع شرکت و راندمان عملیات آن را در دوره عملیات ارزیابی می‌کند.

کاربرد نسبت‌های فعالیت

مهم‌ترین عملکرد نسبت‌های گروه فعالیت این است که اقلام ترازنامه را با صورت سود و زیان مرتبط می‌سازد. یکی از نکاتی که در اینجا باید موردتوجه قرار گیرد این است که اقلام ترازنامه در لحظه محاسبه می‌شوند اما اقلام سود و زیان مربوط به یک دوره زمانی خاص هستند که در محاسبه و تحلیل این نسبت، اغلب این موضوع در نظر گرفته نمی‌شود.

انواع نسبت‌های فعالیت

انواع نسبت‌هایی که در این گروه قرار دارند شامل موارد زیر است؛

• دوره گردش موجودی کالا
• دوره وصول مطالبات
• دوره گردش مواد و کالای نیم ساخته
• دوره واریز بستانکاران
• دفعات گردش سرمایه جاری
• دفعات گردش سرمایه ثابت
• دفعات گردش دارایی
• درصد تغییر فروش

۱-دوره گردش موجودی کالا

دوره گردش موجودی کالا، بازه زمانی را نشان می‌دهد که در آن دفعات گردش کالا اتفاق افتاده است. برای محاسبه این نسبت ابتدا به توضیح مفهوم گردش موجودی کالا یا دفعات گردش کالا می‌پردازیم.

گردش موجودی کالا بیانگر این است که موجودی کالا و مواد اولیه شرکت، در یک بازه زمانی مشخص (به‌عنوان‌مثال یک سال مالی) چند بار به فروش رسیده و جایگزین شده است.

درنتیجه مفهوم دوره گردش موجودی کالا، بازه زمانی موردنیاز برای اینکه یک کالای ساخته‌شده، فروخته شود را نمایش می‌دهد.

نحوه محاسبه نسبت گردش مربوط به موجودی اقلام:

به‌منظور محاسبه نسبت گردش موجودی کالا باید به شیوه زیر عمل نماییم:

فرمول دفعات گردش کالا:

فرمول متوسط موجودی کالا:

• موجودی کالا در ابتدا و انتهای دوره و همچنین بهای تمام‌شده کالای فروش رفته از صورت سود و زیان قابل‌استخراج است.

دوره گردش کالا:

تجزیه و تحلیل نسبت گردش مربوط به موجودی اقلام:

بالا بودن نسبت دوره گردش کالا، به دلایل زیر اتفاق می‌افتد:

• فروش شرکت نسبت به موجودی کالا، افزایش بیشتری داشته و شرکت از کارایی عملیاتی بالایی برخوردار است.
• سرمایه‌گذاری‌ شرکت در موجودی کالا کاهش‌یافته است.
• چرخه عملیاتی تبدیل مواد و موجودی کالا به وجه نقد، کوتاه است.
• دوره رکود موجودی کالا در انبار کوتاه است.

پایین بودن نسبت گردش موجودی کالا به دلایل زیر اتفاق می‌افتد:

• نگهداری میزان زیادی از موجودی‌ کالا در شرکت (انبار شدن کالاها)
• پایین بودن سطح فروش در شرکت
• بالا بودن هزینه‌های نگهداری موجودی کالا در شرکت
• احتمال بروز مشکل در تأمین مالی شرکت به دلیل پیش‌بینی پایین بودن وجوه نقد آن
• ایجاد خط تولید جدید و عدم تبلیغات برای فروش محصولات آن.

مثال: نسبت گردش موجودی کالا در طی ۵ سال متوالی برای شرکت الف به شرح زیر است:

با توجه به اطلاعات جدول بالا، دوره گردش موجودی کالا در طی ۵ سال، بهبودیافته است. در سال ۱۳۹۴ نسبت به سال ۱۳۹۰ یک بهبود ۲۲۷ روزه وجود دارد. این موضوع بیانگر بهبود حجم موجودی کالا در مقایسه با تولید شرکت و استفاده بهینه از موجودی‌ها است. تعدیل این نسبت گویای استفاده بهینه از موجودی کالا در شرکت است. با توجه به مثال بالا شرکت الف موفق شده پتانسیل موجود خود را به بهترین نحو استفاده کند.

۲-نسبت گردش دارایی چیست؟

این نسبت میزان تأثیرگذاری گردش دارایی ها را در کسب درآمد شرکت نشان می‌دهد و بیانگر این است که چگونه دارایی‌های شرکت برای ایجاد درآمد بکار گرفته می‌شود. با مقایسه این نسبت در دوره‌های گذشته می‌توان به این نتیجه رسید که افزایش دارایی‌ها در کسب درآمد بیشتر توسط شرکت، تأثیرگذار بوده است یا خیر.

نحوه محاسبه نسبت گردش دارایی

این نسبت حاصل تقسیم فروش شرکت بر کل دارایی‌های آن است.

مثال: نسبت گردش دارایی های شرکت الف در ۵ سال متوالی به شرح زیر است:

روند نسبت گردش دارایی ها، فاصله بین فروش و دارایی‌ها را در شرکت الف نشان می‌دهد. با توجه به کم شدن این فاصله می‌توان نتیجه گرفت افزایش مجموع دارایی‌ها (ثابت و جاری) موجب افزایش درآمد شرکت شده است. این موضوع به معنای مدیریت بهینه کل دارایی‌های مجموعه است.

تجزیه و تحلیل نسبت گردش دارایی

بالا بودن نسبت گردش دارایی ها، توانایی شرکت را در استفاده موفق از مجموع دارایی‌ها و امکانات خود نشان می‌دهد.

چنانچه دارایی‌های شرکت افزایش فراوانی داشته باشد اما از طرف دیگر درفروش شرکت رشد چندانی مشاهده نشود، می‌توانیم در مورد فروش و دارایی‌های آن به نتایج زیر دست یابیم:

• افزایش در دارایی‌های جدید بدون برنامه‌ریزی دقیق صورت گرفته است و درنتیجه شرکت دچار تورم در بخش دارایی‌ها شده است.
• شرکت دارای مشکل بازاریابی در فروش محصولات خود است؛ یعنی بازار محصول اشباع‌شده و شرکت باید به دنبال بازارهای جدید باشد.

۳-نسبت گردش دارایی‌های ثابت

این نسبت بیانگر میزان تأثیرگذاری دارایی‌های ثابت شرکت بر کسب درآمد آن است.

نحوه محاسبه نسبت:

نسبت گردش دارایی‌های ثابت از تقسیم میزان فروش خالص شرکت بر متوسط دارایی‌های ثابت آن، به دست می‌آید.

تجزیه‌وتحلیل نسبت:

بالا بودن نسبت گردش دارایی‌ ثابت نشان می‌دهد شرکت در استفاده از این دسته از دارایی‌های خود به‌عنوان یکی از عوامل تولید، موفق بوده است. از سوی دیگر پایین بودن این نسبت ناشی از سرمایه‌گذاری بیش‌ازحد در دارایی‌های ثابت و پایین بودن درآمد شرکت، نسبت به آن است. این امر می‌تواند به‌منزله عدم کارایی دارایی‌های ثابت شرکت باشد.

مثال: نسبت گردش دارایی‌های ثابت شرکت الف در ۵ سال متوالی به شرح زیر است:

با توجه به روند کاهشی این نسبت در شرکت فوق، می‌توان گفت کارایی آن در طول سال‌ها برای استفاده از دارایی‌های ثابت به‌عنوان یکی از عوامل تولید کالا، کاسته شده است و شرکت بدون برنامه‌ریزی برای افزایش فروش خود، اقدام به افزایش سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت خود کرده است.

۴-دوره وصول مطالبات

هدف از بررسی مطالبات شرکت، آنالیز کیفی حساب‌ها و اسناد دریافتنی است. نسبت دوره وصول مطالبات، به دوره زمانی گفته می‌شود که با فرآیند فروش آغاز و تا وصول وجوه مربوطه ادامه می‌یابد.

با بررسی این نسبت درمی‌یابیم شرکت درآمد فروش خود را در چه بازه زمانی به چرخه عملیاتی بازمی‌گرداند.

نحوه محاسبه نسبت:

برای تعیین دوره وصول مطالبات لازم است ابتدا گردش مطالبات را به‌صورت زیر تعیین نماییم:

فرمول گردش مطالبات:

فرمول دوره وصول مطالبات:

تجزیه‌وتحلیل نسبت:

چنانچه دوره وصول مطالبات شرکت کوتاه باشد به این معناست که شرکت برای تأمین اعتبار خود و افزایش سرمایه در گردش، بار مالی کمتری دارد و این امر موجب افزایش درآمد شرکت نیز می‌شود. حال بالا بودن دوره وصول مطالبات بیانگر آن است که شرکت برای فروش کالاهای خود، از شرایط نسیه بسیار زیاد استفاده کرده و یا اینکه برنامه منظمی برای وصول مطالبات خود از بدهکاران ندارد.

دوره وصول مطالبات معیار اندازه‌گیری مدت زمان لازم برای جمع‌آوری وجوه حاصل از فروش به مشتریان است.

مثال: دوره وصول مطالبات شرکت الف در طی ۵ سال، به شرح زیر است:

همان‌طور که مشاهده می‌شود، دوره بازگرداندن عواید حاصل از فروش شرکت الف، در سال ۹۴ نسبت به سال ۹۰، ۱۴۵٫۶۲ روز کاهش داشته است. این به معنای بهبود ۶۶٫۹۷ درصدی در این نسبت است.

۵-دوره گردش عملیات

دوره گردش عملیات، دوره‌ای است که طی آن شرکت مواد اولیه را خریداری و کالایی را  تولید کرده و به دست مشتری می‌رساند و درنهایت وجه نقد را از وی دریافت می‌کند. به بیان ساده دوره گردش عملیات را بر اساس سایر نسبت‌های فعالیت با مجموع دوره وصول مطالبات و گردش موجودی کالا برابر است.

نحوه محاسبه نسبت:

فرمول دوره گردش عملیات برای محاسبه نسبت دوره گردش عملیات در شرکت‌های غیرتولیدی با شرکت‌های تولیدی متفاوت است.

در شرکت‌های غیر تولیدی:

دوره گردش موجودی کالا+ دوره وصول مطالبات= دوره گردش عملیات

در شرکت‌های تولیدی:

دوره گردش موجودی کالا+ دوره وصول مطالبات+ دوره تولید کالا = دوره گردش عملیات

• دوره تولید کالا: به مدت‌زمانی که مواد اولیه به کالای ساخته‌شده تبدیل می‌شود، دوره تولید گفته می‌شود. به‌عنوان‌ مثال چنانچه دوره تولید کالا در شرکت تولیدی، ۲۲۰ روز باشد یعنی وجوه نقد شرکت به مدت ۲۲۰ روز در پروسه موجودی‌ها، کالای در جریان ساخت و حساب‌های دریافتنی، قرار خواهد گرفت.

تجزیه‌وتحلیل نسبت:

برای تحلیل این نسبت با یک مثال شروع می‌کنیم. فرض کنید دوره گردش عملیات در شرکتی ۹۰ روز است. این یعنی ۹۰ روز طول می‌کشد تا کالاهای خریداری‌شده و موجود در انبار به فروش رسیده و وجوه ناشی از حساب‌های دریافتنی جمع‌آوری و وصول شوند.

شرکتی که دوره گردش عملیات کوتاهی دارد، نیازمند سرمایه در گردش کمتری است. به دلیل اینکه دوره وصول مطالبات پایین‌تری داشته و زمان کمی طول خواهد کشید تا کالای تولیدشده به وجه نقد تبدیل شود. لذا برای بدهی جاری نیاز به افزایش دارایی جاری وجود ندارد.

۶-نسبت موجودی کالا به سرمایه در گردش

همان‌طور که قبلاً گفته‌شده، سرمایه در گردش تفاوت دارایی جاری از بدهی جاری شرکت است. با توجه به اینکه یکی از اجزای تشکیل‌دهنده دارایی جاری موجودی کالا است، نسبت موجودی کالا به سرمایه در گردش نشان‌دهنده آن است که چه مقدار از سرمایه در گردش شرکت را موجودی کالا تشکیل داده است.

نحوه محاسبه نسبت:

برای محاسبه نسبت موجودی کالا به سرمایه در گردش، باید موجودی کالا را بر سرمایه در گردش تقسیم نماییم.

بدهی جاری- دارایی جاری =  سرمایه در گردش

تجزیه‌وتحلیل نسبت:

بالا بودن نسبت موجودی کالا به سرمایه در گردش، نشان‌دهنده این است که شرکت در عملیات جاری خود دارای مشکل است. تولید موجودی کالا به معنای تبدیل یک دارایی مولد (جاری) به یک دارایی غیر مولد است و تا زمانی که این دارایی به فروش نرسد و وجوه نقد حاصل از آن به چرخه تولید بازنگردد نمی‌توان از عملیات شرکت انتظار بازدهی داشت. بزرگ بودن این نسبت می‌تواند ناشی از مشکل شرکت در امر فروش و بازاریابی باشد. به عقیده برخی از تحلیلگران حداکثر مناسب برای این نسبت ۸۰ درصد است.

مثال: شرکت الف در مهروموم‌های ۹۰ تا ۹۴ دارای نسبت موجودی کالا به سرمایه گردش به شرح زیر است:

در بررسی این نسبت در شرکت الف مشاهده می‌کنیم، در برخی از دوره‎‌های مالی به‌عنوان‌مثال سال‌های ۹۱،۹۲ و ۹۳، نسبت مقدار منفی به خود گرفته است. دلیل این امر منفی شدن بخش مخرج کسر است که سرمایه در گردش شرکت را نشان می‌دهد. در سال‌‎های مذکور بدهی‌های جاری بیشتر از دارایی‌های جاری بوده است. منفی شدن مقدار سرمایه در گردش دلایل متعددی دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• شرکت از محل اعتبارات کوتاه‌مدت برای بدست آوردن دارایی غیر جاری استفاده کرده است.
• در دوره‌هایی که نسبت منفی شده است بخشی از بدهی‌های بلندمدت که سررسید شده‌اند، موجب افزایش بدهی جاری شده است.

نکته: هنگامی‌که سرمایه در گردش شرکت مقدار منفی به خود می‌گیرد برای بررسی بهتر وضعیت شرکت بهتر است به ارزیابی نسبت‌های نقدینگی آن در دوره‌های موردنظر بپردازیم.

 ۷-نسبت گردش سرمایه جاری

سرمایه در گردش بخشی از خالص دارایی‌های جاری است که مستقیم یا غیرمستقیم تسهیلاتی را در چرخه تولید ایجاد می‌کنند.

نسبت گردش سرمایه جاری، تأثیر سرمایه در گردش را در فروش شرکت نشان می‌دهد.

نحوه محاسبه نسبت:

برای محاسبه نسبت گردش سرمایه جاری، باید میزان فروش شرکت را بر سرمایه در گردش آن تقسیم نماییم.

بدهی جاری- دارایی جاری = سرمایه در گردش

تجزیه‌و تحلیل نسبت:

زمانی که نسبت گردش سرمایه جاری در یک شرکت افزایش می‌یابد به ۲ دلیل است؛ یا مخرج کسر این نسبت که نشان‌دهنده سرمایه در گردش است کاهش یافته و یا صورت کسر که نمایانگر فروش است افزایش داشته است. بهتر است این نسبت در کنار نسبت دوره گردش عملیات، مقایسه و ارزیابی شود. از طرف دیگر بهتر است این نسبت در مقایسه با مقادیر خودش در دوره‌های قبل نیز بررسی شود.

۸-نسبت بازپرداخت دوره بستانکاران

چنانچه قیمت تمام‌شده کالای خریداری‌شده در طی دوره را بر متوسط بستانکاران که برابر است با مجموع حساب‌ها و اسناد پرداختنی ابتدای دوره و انتهای دوره تقسیم بر ۲، تقسیم کنیم عدد به‌دست‌آمده تعداد دفعات پرداخت به بستانکاران را نشان می‌دهد. حال با تقسیم عدد ۳۶۵ بر نتیجه کسب‌شده (تعداد دفعات پرداخت) نسبت دوره بازپرداخت به‌دقت می‌آید.