یکی از روش‌های تامین مالی شرکت‌ها، انتشار اوراق بدهی است. یکی از این انواع اوراق بدهی، اوراق مالی اسلامی یا اوراق صکوک است که در بازار سرمایه مورد معامله و به عنوان ابزار جایگزین اوراق قرضه مورد استفاده قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری در این اوراق ریسک بسیار اندکی دارد و به همین دلیل توجه سرمایه‌گذاران را به خود جلب می‌کند. در این مطلب قصد داریم به بررسی اوراق مالی اسلامی یا همان اوراق صکوک بپردازیم.
اوراق صکوک چیست؟
صکوک جمع کلمه صک و به معنای سند و سفته است. اوراق صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی است. این اوراق بر پایه قراردادهای مورد تایید اسلامی منتشر می‌شوند و دارندگان آن به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن هستند. صکوک ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه به کار گرفته می‌شود. این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه و بر اساس اصول شریعت است. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش هستند و نمی‌توانند بر اساس فعالیت‌های سفته‌بازی باشند.
نگاهی بر تاریخچه صکوک اسلامی در ایران
همانطور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، صُکوک جمع صک به معنای سند و سفته است. اعراب این واژه را توسعه دادند و در مورد همه انواع حوالهجات، تعهدات و اسناد مالی به کار بردند. جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۹۹۴ میلادی مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشارکت را تهیه کرد و شهرداری تهران به عنوان ناشر، اولین اوراق مشارکت را جهت تامین مالی پروژه بزرگراه شهید نواب صفوی منتشر کرد. به دلیل عدم اطلاع محققان حوزه مطالعات مالی اسلامی از این ابداع، ایده استفاده از ابزارهای مالی اسلامی را به اوایل سال‌های ۱۹۹۷ میلادی، یعنی ۳ سال پس از تصویب ضوابط اجرایی انتشار اوراق مشارکت ایران نسبت میدهند. بنابراین، ایران به عنوان اولین کشوری بود که اقدام به طراحی و انتشار چنین ابزارهایی کرد.
تفاوت صکوک با اوراق قرضه چیست؟
اوراق قرضه یا اوراق بدهی، ورقه‌ای قابل معامله است که مبلغ وام با سود مشخص آن را مشخص می‌کند. این سود در فواصل زمانی از پیش تعیین شده پرداخت می‌شود و در سررسید مشخصی کل مبلغ آن به خریدار اوراق پرداخت خواهد شد. همچنین ممکن است این اوراق علاوه بر سود در نظر گرفته شده، حق یا حقوق دیگری نیز برای خریدار خود به همراه داشته باشد. بنابراین در این اوراق سود، زمان پرداخت سود و زمان سررسید آن مشخص است. اوراق قرضه بر اساس عواملی نظیر مدت سررسید، نرخ بهره، نوع وثیقه و … تقسیم‌بندی می‌شوند. اوراق قرضه به طور معمول توسط دولت منتشر و ضمانت می‌شود. از آن جا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد می‌شود، بدون خطر محسوب شده و ریسک آن بسیار پایین است. اوراق قرضه مبتنی بر قرض با بهره است که به همین دلیل از دیدگاه اسلام ربا محسوب شده و حرام است. بنابراین در کشورهای اسلامی نمی‌توان از این اوراق جهت تامین مالی استفاده کرد. برای رفع این مشکل متخصصان مالی ابزار مالی جدیدی را طراحی کرده تا در نهایت بانکداری اسلامی با ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک ایجاد شود.
به طور کلی در مورد تفاوت این دو اوراق میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- صکوک نشان‌دهنده مالکیت یک دارایی مشخص است و اوراق قرضه فقط گواهی تعهد بدهی است.
- در اوراق قرضه دارایی‌هایی که به لحاظ اسلامی پذیرفته شده نیستند هم می‌توانند پشتوانه اوراق قرار گیرند؛ اما در مورد اوراق صکوک تنها دارایی‌هایی که به لحاظ شرعی مجاز و صحیح باشند، ملاک انتشار اوراق هستند.
- اعتبار اوراق قرضه وابسته به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن است. این در حالی است که اعتبار صکوک به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
- فروش صکوک در بازار ثانویه، فروش مالکیت دارایی است؛ اما فروش اوراق قرضه، فروش بدهی است.
- در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و ارزش ورق صکوک وجود دارد. این در حالی است که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.
شباهت صکوک و اوراق قرضه چیست؟
در مورد وجوه اشتراک این دو اوراق نیز میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- قابلیت نقد شوندگی در بازار ثانویه
- درجه‌بندی اعتباری توسط موسسات رتبه‌بندی و قابلیت افزایش اعتبار
- تنوع در طراحی و عرضه
مزایای اوراق صکوک چیست؟
استفاده از هر نوع اوراق بهادار مزایایی برای سرمایه‌گذاران دارد. مزایای معاملات اوراق صکوک به شرح زیر است:
- افزایش نقدینگی بانی (شرکتی که نیاز به تامین مالی دارد) از طریق انتشار صکوک
- در صورت انتشار صکوک به پشتوانه دارایی‌های با نقدینگی پایین یا غیر نقد، دارایی‌های مذکور از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین می‌شود.
- علی الرغم اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود اما بازهم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.
- صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود. بنابراین دارای ریسک کمتری است و هزینه تامین مالی را نیز کاهش می‌دهد.
- این اوراق به توسعه بازار سرمایه با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار کمک می‌کند.
معرفی انواع صکوک
اوراق صکوک انواع مختلفی دارد که در ادامه هر کدام را به طور مختصر بررسی می‌کنیم:
۱- اوراق قرض‌الحسنه: این اوراق، بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر شده که به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن‌ها از دارندگان اوراق استقراض می‌کند که باید در سررسید معین مبلغ را پرداخت کند.
۲- اوراق وقفی: این نوع اوراق، اوراق بهادار با نامی هستند که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر می‌شود و به افرادی که قصد مشارکت در طرح‌های عام المنفعه را دارند واگذار می‌شود.
۳- اوراق مرابحه: این اوراق، اوراق بهاداری هستند که دارندگان آن‌ها به صورت مشاع مالک دارایی مالی(دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانویه هستند. از انواع اوراق مرابحه میتوان به اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی و اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری اشاره کرد.
۴- اوراق اجاره: اوراق اجاره یکی از رایج ترین انواع اوراق بهادار اسلامی است که سرمایه گذاران با آن می‌توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه‌گذاری خود را دریافت کنند. این اوراق مبتنی بر سود معین و ثابت است، از همین رو این اوراق مهم‌ترین اوراق بهادار اسلامی است. در ادامه این مطلب به توضیح بیشتری در خصوص اوراق اجاره صکوک می‌پردازیم.
۵- اوراق استصناع: این اوراق، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است.
۶- اوراق سلف: سلف از اقسام بیع و عکس نسیه است. هنگامی که شخصی تولید یا ارائه کالای معین را مورد هدف قرار می‌دهد، با انتشار این نوع صکوک قادر خواهد بود تا منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کند. در واقع سرمایه‌گذاران در این اوراق، کالای مورد نظر را پیش خرید کرده‌اند.
۷- اوراق منفعت: این اوراق اسناد مالی بهاداری هستند که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام، است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به او منتقل شده است.
۸- اوراق جعاله: این اوراق بهادار، اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله) صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.
۹- اوراق مشارکت: این نوع صکوک، سندی است که گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است که متعلق به دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی است. در این اوراق تا سررسید هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است.
۱۰- اوراق مضاربه: در این نوع اوراق ناشر با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری می‌کند و به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد و بانی هم وجوه را در فعالیت‌های اقتصادی سودآور به کار می‌گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
۱۱- اوراق مزارعه: ناشر با واگذاری این اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری و با آن اراضی قابل زراعت خریداری می‌کند. سپس این اراضی را طی قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می‌کند تا روی این اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی، محصول را با هم تقسیم کنند.
۱۲- اوراق مساقات: ناشر با واگذاری این نوع اوراق بهادار، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و با آن باغات قابل بهره‌برداری را خریداری می‌کند. سپس با وکالت از طرف دارندگان اوراق طی قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می‌کند. در پایان نیز محصول به دست آمده تقسیم خواهد شد.
۱۳- اوراق مشتقه: قراردادهای مشتقه بین دو یا چند نفر است. قراردادهای مشتقه ابزاری برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می‌آیند. برخی از انواع رایج این نوع اوراق شامل قراردادهای سلف، آتی، اختیار معامله و معاوضه هستند.
ارکان انتشار اوراق صکوک
- بانی: بانی شخص حقوقی است که نهاد واسط برای تامین مالی او، در قالب عقود اسلامی اقدام به انتشار اوراق بهادار اسلامی می‌کند.
- شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه: این شرکت یک نهاد مالی است که وظیفه تاسیس و راهبری نهادهای واسط را در بازار سرمایه ایران بر عهده دارد. این نهاد در نقش امین، وظیفه حفظ منافع دارندگان اوراق بهادار و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر، مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه و … را دارد.
- واسط: این نهاد یک شرکت حقوقی است با مسئولیت محدود، که توسط شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه به عنوان عامل انتشار انواع اوراق بهادار اسلامی تشکیل می‌شود. هر نهاد واسط در هر زمان نمی‌تواند برای تامین مالی بیشتر از یک طرح، اوراق بهادار منتشر کند. این نهاد به منظور نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان صکوک اجاره و انتشار صکوک اجاره تشکیل می‌شود.
- فروشنده: فروشنده می‌تواند بانی یا شخص حقوقی دیگری باشد که اقدام به فروش دارایی به نهاد واسط می‌کند.
- ضامن: ضامن توسط بانی و با تایید سازمان بورس صرفا از بین بانک‌ها، موسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بیمه‌های تحت نظارت بیمه مرکزی، شرکت‌های تامین سرمایه، شرکت‌های سرمایه گذاری، نهادهای عمومی و موسسات دولتی انتخاب می‌شود.
- عامل فروش: شخص حقوقی که نسبت به عرضه اوراق بهادار اسلامی از طرف ناشر برای فروش اقدام می‌کند. این شخص حقوقی از بین شرکت‌های کارگزاری عضو بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران توسط بانی انتخاب می‌شود.
- عامل پرداخت: شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است که نسبت به پرداخت‌های مرتبط با اوراق بهادار اسلامی در سررسیدهای معین به سرمایه‌گذاران اقدام می‌کند.
اوراق صکوک اجاره چیست؟
اوراق بهاداری است که بر اساس عقد اجاره منتشر می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است. برای انتشار این اوراق وجود حداقل ۳ نهاد مالی بانی، واسط و امین، که در قسمت قبل توضیح داده شد، ضروری است. این اوراق بهادار، با نام و قابل نقل و انتقال است که بیانگر مالکیت واحدهای سرمایه‌گذاری با ارزش برابر از دارایی‌های با دوام فیزیکی هستند. در صکوک اجاره حق استفاده از منابع یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها در قبال اجاره‌بها از مالک به شخص دیگری منتقل می‌شود. مدت قرارداد اجاره مشخص است و اجاره‌بها را میتوان در ابتدی هر دوره، انتهای دوره و یا سررسیدهای ماهانه، فصلی و سالانه پرداخت کرد. این اوراق را میتوان در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می‌شود، معامله کرد.
انواع اوراق صکوک اجاره
۱- اوراق اجاره تامین دارایی: دراین نوع اوراق نهاد واسط، یک دارایی یا مجموعه دارایی‌ها که مورد نیاز بانی است را به نیابت از سرمایه گذاران، از فروشنده خریداری می‌کند و به بانی اجاره می‌دهد.
۲- اوراق اجاره تامین نقدینگی: در این نوع از اوراق صکوک، واسط با واگذاری اوراق به مردم و جمع‌آوری وجوه به وکالت از سرمایه گذاران یک دارایی ثابت مشهود را از بانی خریداری کرده و مجددا به خود بانی اجاره می‌دهد.
۳- اوراق اجاره برای تشکیل شرکت‌های لیزینگ: هدف این اوراق تشکیل سرمایه فعالیت تجاری مستمر است. بانی (شرکت لیزینگ) با مراجعه به امین و تاسیس شرکت واسط و انتشار اوراق اجاره، وجوه افراد را جمع‌آوری کرده و به وکالت از طرف آن‌ها به صورت مستمر کالاهای مورد نیاز دولت، سازمان‌های دولتی، شرکت‌های وابسته به دولت و مصرف‌کنندگان را از تولیدکنندگان یا مراکز فروش به صورت نقد می‌خرد، سپس با افزودن نرخ معین به‌عنوان سود، به شرط تملیک به مصرف کنندگان نهایی اجاره می‌دهد.
۴- اوراق اجاره رهنی: این نوع اوراق اجاره بیشتر مورد استفاده بانک‌ها، لیزینگ و موسسات اعتبار دهنده است. در این نوع از اوراق، بانی (بانک) تسهیلاتی که در قالب عقد اجاره به شرط تملیک پرداخت کرده است را به نهاد واسط می‌فروشد.
تامین مالی اوراق صکوک اجاره چگونه انجام می‌شود؟
در ابتدا شرکتی که نیاز به نقدینگی دارد (بانی) مقداری از دارایی خود را که برای اجاره مناسب هستند انتخاب می‌کند. سپس شرکت دیگری با مقصد خاص (شرکت ناشر) تاسیس می‌کند. این شرکت از نظر قانونی دارای شخصیت کاملا مستقل است. بانی دارایی‌های مورد نظر خود را به شرکت ناشر می‌فروشد. با این توافق که شرکت ناشر پس از خرید دارایی مجددا آن را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت و مبلغ اجاره با توافق طرفین تعیین می‌شود. در مرحله بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی‌های خود را به اوراق بهادار صکوک تبدیل می‌کند. این اوراق بهادار دارای ارزش مساوی بوده و هر یک بیانگر مالکیت مشاع قسمتی از دارایی‌های مورد اجاره هستند و سرمایه‌گذارانی که این اوراق را می‌خرند به نسبت میزان ارزش اوراق خود در مالکیت آن دارایی‌ها به صورت مشاع شریک هستند. بانی به موجب قرارداد، اجاره‌بها را در اختیار شرکت ناشر قرار می‌دهد. شرکت ناشر هم مبلغ اجاره‌بها را بین دارندگان صکوک تقسیم می‌کند. بعد از پایان مدت زمان اجاره، جریان نقدی حاصل از اجاره‌بها نیز متوقف می‌شود. اگر ارزش بازار دارایی‌های مذکور بیشتر از ارزش اسمی مندرج در اوراق صکوک باشد، دارندگان صکوک با پایان مدت زمان اجاره با فروش دارایی‌ها سود سرمایه‌ای به دست می‌آورند و در غیر این صورت با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند.
آیا اوراق صکوک ریسک دارد؟
برای سرمایه‌گذاری یا معامله باید ابتدا ریسک دارایی را بررسی کنید. در مورد ریسک اوراق صکوک در بازار سرمایه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ریسک از بین رفتن دارایی‌ها: چنان‌چه به دارایی مورد اجاره در فرایند انتشار صکوک به هر دلیلی خسارت وارد شود، از ارزش دارایی کم و در نتیجه دارنده صکوک متضرر می‌شود. این نوع ریسک از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل از بین می‌رود.
- ریسک کاهش قیمت دارایی: اگر ارزش دارایی‌ها در تاریخ سررسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیلی کاهش یابد، دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه مواجه می‌شوند. این ریسک را میتوان از طریق اعطای اختیار فروش به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد.
- ریسک نرخ سود: مبلغ اجاره‌بها در صکوک ثابت است و دارندگان این اوراق در هر دوره اجاره‌بهای ثابتی دریافت می‌کنند. در نتیجه با افزایش نرخ سود متداول، دارندگان صکوک اجاره در مقایسه با نرخ سود بازار سود کمتری دریافت می‌کنند.
چگونه اوراق صکوک را معامله کنیم؟
نمادهای مربوط به اوراق بهادار اسلامی، عموما با حرف «ص» شروع شده و میتوان فهرست اوراق مورد معامله را در سایت شرکت بورس اوراق بهادار و یا شرکت فرابورس ایران مشاهده کرد. برای این منظور لازم است در صفحه هر یک از سایت‌های مذکور به بخش بازار اوراق بدهی مراجعه کنیم. از جمله اوراق صکوک که در حال حاضر قابل معامله است می‌توانیم به صمپنا،صایتل، صایان، صامیا، صخابر و صچاد اشاره کنیم. برای خرید اوراق می‌توانید از طریق سامانه آساتریدر آگاه اقدام کنید.
سخن پایانی
تامین مالی به معنای فراهم آوردن سرمایه برای یک پروژه یا هر نوع موسسه دولتی یا خصوصی است. یکی از انواع رایج تامین مالی، اوراق قرضه است که به کارگیری آن در کشورهای اسلامی دارای ممنوعیت است. اوراق مالی اسلامی (صکوک) به عنوان ابزار جدید برای تامین مالی و جایگزینی مناسب برای اوراق قرضه در نظر گرفته شده است. صکوک نوعی دارایی مطمئن است که در زمره اوراق بهادار تضمینی و قابل معامله طبقه‌بندی می‌شود. در این مطلب با تعریف اوراق صکوک، کاربردهای صکوک و شباهت‌ها و تفاوت‌های صکوک با اوراق قرضه آشنا شدیم.سرمایه گذاری در این نوع اوراق نیز ممکن است با ریسک‌هایی همراه باشد که نیاز به کسب دانش و مهارت برای سرمایه‌گذاری دارد.
سوالات متداول
۱- صکوک چیست؟
صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی است. این اوراق بر پایه قراردادهای مورد تایید اسلامی منتشر می‌شود و دارندگان آن به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن هستند.
۲- اوراق صکوک چه کاربردی دارند؟
از جمله کاربردهای اوراق صکوک میتوان به افزایش نقدینگی برای شرکتی که نیاز به تامین مالی دارد، کاهش ریسک، کاهش هزینه تامین مالی و … اشاره کرد.
ضمن تشکر از توضیحات کامل مفیدتان؛ برای من این سوال پیش آمده که چرا در مورد اینگونه اوراق یا امثال آن؛ اطلاع رسانی مناسب و گسترده ای در سطح جامعه صورت نمیگیرد ؟؟ مثلا از طریق پیامک‌های تبلیغاتی یا رسانه های فراگیر مثل صدا و سیما یا بیلبوردهای تبلیغاتی در شهرها و جاده ها ؟!!! متاسفانه عموم مردم کشورمان، فقط سپرده گذاری در بانک را میشناسند و بس (!!!) و نسبت به بازارهای مالی و ابزارهای متنوع آن، بی اطلاع هستند ....
سلام
آیا درحال حاضر معاملات صکوک انجام می گیرد؟
چه مقدار؟
ممنون
سلام
بله دوست عزیز، همانطور که در مطلب مثال های متعددی بیان شده، در حال حاضر صکوک در ایران معامله می شود که اغلب آن از نوع اوراق اجاره است.
اطلاعات بسیار مفیدی است . اگر امکان دارد این اطلاعات همیشه در سایت باشد.
سلام
با اوراق مشارکت موافق هستم خصوصا اوراقی که بالای ۲۰ درصد سود دهی دارندو بلند مدت هستند
اطلاعات جامع وکاملی بود ممنون از زحمات شما . درصورت امکان نسبت معرفی مبسوط اوراق سلف و نحوه خرید و فروش آن برای مشتریان آنلاین مطلب آموزشی ارائه فرمائید. با تشکر
سلام
به روی چشم