آشنایی با بازار قیر در ایران

قیر ماده‌ای است هیدرو کربنی، سیاه رنگ و خمیری شکل که بیشترین کاربرد آن در عایقکاری رطوبت و ساخت آسفالت است. با توجه به این که قیر جزو مشتقات نفتی است و تولید آن در پالایشگاه‌های نفت انجام می‌شود، گریدها و انواع مختلفی دارد که هر یک از انواع آن، کاربرد ویژه‌ای دارند. در این مقاله به بررسی وضعیت قیر در بازار ایران و جهان می‌پردازیم و نکاتی را درباره نحوه عرضه این ماده ارزشمند در بورس کالا مطرح می‌کنیم.

---

وضعیت بازار جهانی قیر

ویژگی مهم قیر، نفوذناپذیری در برابر آب و چسبندگی آن است. به طور کلی بیش از ۱۰۰ میلیون تن قیر در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد که از این میزان، حدود ۴۰ درصد آن در آسیا مصرف می‌شود. سهم قاره آمریکا و حوزه کارائیب حدود ۳۰ درصد است و ۱۸ درصد در کشورهای اروپایی مصرف می‌شود. روسیه و کشورهای حوزه CIS، ۷ درصد مصرف را به خود اختصاص داده‌اند و آفریقا و اقیانوسیه در مجموع ۵ درصد کل مصرف جهانی قیر را به خود اختصاص می‌دهند.

مطابق آمارها، حجم صادرات کشورهای تولیدکننده و صادر‌کننده قیر دنیا در سال‌های اخیر، بالغ بر ۲۵ میلیون تن بوده که معادل ۱۵ میلیارد دلار است و کشورهای کره جنوبی، سنگاپور، جمهوری‌ اسلامی ایران، کانادا و اسپانیا به ترتیب بزرگ‌ترین‌ صادرکنندگان قیر دنیا بوده‌اند.  حجم کل واردات قیر دنیا ۲۴ میلیون تن بوده که کشورهای چین، ایالات متحده، هند، فرانسه و اندونزی، جزو بزرگ‌ترین‌ کشورهای واردکننده قیر دنیا هستند. کشور ایران با تولید حدود ۶ میلیون تن قیر در سال و صادرات ۴ میلیون تن قیر به‌عنوان چهارمین تولیدکننده و سومین صادرکننده بزرگ قیر دنیا، همواره از جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی برخوردار بوده است. به طور کلی کره جنوبی با سهم ۱۵درصدی، سنگاپور با سهم ۱۲ درصدی و ایران با سهم ۱۱ درصدی از بازار صادرات قیر دنیا به‌عنوان بازیگران اصلی تجارت قیر دنیا هستند. بر ‌اساس مطالعات و پیش‌بینی‌های انجام‌شده درخصوص آینده اقتصادی کشورهای جهان، بیشترین رشد تولید ناخالص ملی تا سال ۲۰۵۰ در کشورهای منطقه آسیا است و در بین ۵ کشور برتر اقتصاد جهان در سال ۲۰۵۰، پیش‌بینی می‌شود که ۴ کشور آسیایی حضور داشته باشند.

بر این اساس چین با مصرف ۲۷ میلیون تن قیر در چند سال اخیر همواره به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار مصرف قیر دنیا مطرح بوده که بالغ بر ۷/ ۴ میلیون تن از این مقدار را که معادل ۲/ ۱۷ درصد از مجموع میزان مصرف است، از طریق واردات تامین می‌کند. بر‌ اساس برنامه‌های توسعه اقتصادی دولت چین، پروژه‌های بسیار بزرگ زیرساختی به ویژه در حوزه بزرگراه‌ها و راه‌های دسترسی محلی در این کشور تعریف شده است. به گونه‌ای که انتظار می‌رود طی ۵ سال آتی مقدار مصرف قیر در این کشور به بیش از ۳۰ میلیون تن در سال برسد. ایران به عنوان یکی از ۱۰ کشور برتر جهان در زمینه تولید قیر، این محصول را به ۱۹ کشور جهان صادر می کند. در سال ۹۸، صادرات قیر برای ایران ۴۵۰ میلیون دلار ارزآوری داشته است. در این مقاله سعی می‌کنیم اطلاعاتی در مورد تولیدکنندگان و میزان حجم معاملات قیر در بورس کالا ارائه دهیم. در بورس کالا در دو تالار فرآورده‌های نفتی و صادراتی قیر معامله می‌شود، در تالار فرآورده‌های نفتی در جهت مصارف داخلی قیر عرضه می‌شود، اما در وکیوم باتوم ماده اولیه تولید قیر است که از ته مانده برج تقطیر در خلاء پالایشگاه‌های نفت گرفته می‌شود.

 

شرایط صادرات قیر در ایران

۱. صادرکننده باید قیر صادراتی را فقط از بورس کالا خریداری کند.

۲. مصرف‌کنندگان وکیوم باتوم از بورس کالا، ملزم به عرضه قیر تولیدی در بورس کالا هستند.

با توجه به این که تمام قیر صادراتی ایران در بورس کالای ایران معامله می‌شود، بررسی آمار معاملات آن نشان‌دهنده میزان صادرات قانونی این محصول در ایران است. مطابق با آمار رسمی بورس کالای ایران مقدار حجم معامله‌شده قیر در تالار صادراتی بورس کالا حدود ۴.۱۴۰.۰۰۰ تن است.

عوامل موثر در قیمت قیر

با توجه به دلاری بودن مبادلات این محصولات، تفاوت قیمت دلار و ریال و افزایش قیمت دلار تأثیر زیادی بر قیمت قیر صادراتی می‌گذارد. عامل تأثیرگذار دیگر بر قیمت قیر صادراتی، هزینه‌های حمل‌ونقل است. باید توجه شود که مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر قیمت قیر، قیمت جهانی نفت است که تأثیر چشم‌گیری بر قیمت قیر دارد چون با افزایش قیمت نفت خام، قیمت وکیوم باتوم که به عنوان مواد اولیه برای تولید قیر است نیز افزایش می‌یابد، لازم به توضیح است که وکیوم باتوم ماده اولیه تولید قیر است که از ته مانده برج تقطیر در خلاء پالایشگاه‌های نفت گرفته می‌شود. در میان کشورهای دنیا، امارات، میانمار، پاکستان، قطر، عمان، هند و چین از عمده‌ترین بازارهای صادرات قیر ایران محسوب می‌شوند.

انواع قیر در بورس کالا

قیر در بورس کالا در تالار فراورده‌های نفتی عرضه می شود و شامل زیر گروه‌های زیر است:

۱- قیر پالایش مستقیم یا قیر نرم

این قیر به طور مستقیم از برج‌های تقطیر در خلاء و بدون عملیات اضافی به دست می‌آید و برای دسته‌بندی این نوع قیر، از میزان نفوذپذیری استفاده می‌کنند. به همین دلیل این قیرها به قیرهای Pen Grade معروف هستند از انواع این قیرها به قیر ۶۰/۷۰ و قیر ۸۰/۱۰۰ و همچنین گاهی باقی مانده برج تقطیر در خلاء یا همان وکیوم باتوم را جزو قیرهای Pen Grade دسته‌بندی می‌کنند و آن را به عنوان قیر ۲۰۰/۳۰۰ می‌شناسند. از قیر ۲۰۰/۳۰۰ می‌توان به عنوان ماده اولیه برای تولید سایر قیرهای Pen Grade استفاده کرد.

۲- قیر ۴۰/۵۰

قیری است که از طریق انجام فرآیند هوادهی روی وکیوم باتوم در واحدهای قیرسازی به دست می‌آید و درجه نفوذپذیری آن (تعیین مقدار سفتی قیر) آن بین ۴۰ تا ۵۰ باشد. ۹۰ درصد کاربرد این نوع قیر در ساخت آسفالت است.

۳- قیر ۶۰/۷۰

قیری است که از طریق انجام فرآیند هوادهی روی وکیوم در واحدهای قیرسازی به دست می‌آید و درجه نفوذپذیری آن بین ۶۰ تا ۷۰ است.

این نوع قیر که پرکاربردترین گرید قیر است، برای آسفالت‌سازی و تهیه مخلوط‌های پوششی مختلف این صنعت به کار می‌رود.

۴- قیر ۸۵/۱۰۰ 

قیری است که درجه نفوذپذیری آن (تعیین مقدار سفتی قیر) آن بین ۸۵ تا ۱۰۰ باشد.

۵- قیر دمیده 

نوعی از قیر است که در اثر دمیدن هوا در آن واکنش پلیمریزاسیون اتفاق افتاده و خاصیت لاستیکی پیدا کرده است. چون قیر دمیده دارای خاصیت پلاستیکی است به آن Rubberized Bitumen می‌گویند مانند قیرهای ۹۰/۱۵ و ۱۰۰/۴۰.

۶- قیر محلول 

قیر محلول یا Cut Back از حل کردن قیرهای خالص در حلال‌های نفتی به دست می آید. قیرهای محلول باید دارای درجه اسیدی مناسب باشند تا بتوانند به مصالح مرطوب بچسبند. قیر محلول خود به سه دسته قیر تندگیر، دیرگیر و کندگیر تقسیم‌بندی می‌شود. قیر MC250 یکی از انواع قیرهای محلول است.

۷- قیر MC

در کشور ما استفاده از قیرهای ام سی۲۵۰ ممنوع شده است. این در حالی است که هنوز در کشور حجم بسیار بالایی از قیرهای مایع را قیر ام سی۲۵۰ بخود اختصاص داده است و متاسفانه این روند تا آینده نامشخص ادامه خواهد داشت. از مشکلات این نوع قیر مایع، خسارات زیست محیطی و استفاده از حلال است. وجود کارخانه‌های قیر امولسیونی و تولید آن در سراسر کشور، استفاده از قیر ام سی را غیر قابل قبول کرده است. با این حال، هنوز قیر ام سی۲۵۰ به صورت گسترده‌ای در کشور همچنان استفاده می‌شود. همان طور که اشاره شد قیر محلول ام سی۲۵۰ از اختلاط قیرهای با درجه نفوذ هیدروکربن‌های نفتی تولید می‌شود. میزان گرانروی این نوع قیر به کمک دستگاه ویسکوزیته اندازه‌گیری می‌شود.

۸- قیر امولسیونی 

قیر امولسیونی مخلوطی از آب و قیر است. با استفاده از یک ماده شیمیایی به نام امولسیفایر قیر را با آب مخلوط می‌کنند. مخلوط حاصل کاملا یکنواخت و همگن است. این قیر به دلیل عدم نیاز به حرارت و جذب آب توسط مواد معدنی مختلف در صنعت راهسازی استفاده زیادی دارد. از قیر امولسیونی می‌توان برای تهیه آسفالت سرد استفاده کرد. این قیر به دلیل استفاده از آب و نداشتن حلال نفتی آتش‌گیر نیست، خطر آتش‌سوزی در هنگام حمل و نقل و استفاده از آن وجود ندارد و به دلیل استفاده از آب، با محیط زیست سازگار است.

کاربرد قیر قطرانی:

• راه‌سازی (Road Tar)
• خاکه ذغال قالبی (Briquettin)
• الکترودهای ذغالی (Electrode Binder)
• لعاب و روکش لوله ها (Pipe Enamels)

ویژگی‌های قیر امولسیون

• امکان حمل به مکان‌های دور دست به صورت فله با رله تانک( یا بشکه )ترجیحا بشکه روغن
• توانایی استفاده از آسفالت با ضخامت‌های کم
• سرعت پخش بالای آسفالت
• مناسب برای هر نوع آسفالت و روکش (خیابان- اتوبان- باند فرودگاه)
• عدم نیاز به حرارت‌دهی حین نگهداری، حمل و پاشش
• قابل مصرف در دمای محیط
• نفوذپذیری مناسب به علت سیالیت بالا
• روی روسازی‌های مرطوب نیز، می‌توان آن را به کار برد.
• پیچیده نبودن ماشین آلات مورد نیاز و سهولت استفاده
• سازگاری کامل با محیط زیست چه در فرآیند ساخت و تولید و چه در فرآیند حمل، پاشش و شکست
• شکست سریع قیر امولسیون در تقابل با مصالح سنگی و هوا (تنها ۲ تا ۱۵ ساعت).
• سمی نبودن و عاری از هرگونه بو
• عدم آتش‌گیری هنگام نگهداری، حمل و اجرا
• تغییر رنگ از قهوه‌ای به سیاه پس از فرآیند شکست قیر امولسیون و آماده شدن برای تردد یا اجرای لایه بعدی آسفالت
• به منظور تأثیر مناسب قیر امولسیون حین پاشش، تعبه درست نازل‌ها ضروری است (حداقل دو نازل باید ناحیه پاشش را پوشش دهند(.
• برای آن که قیر سرد نشود، باید در دمای ۲۰ تا ۵۰ سانتیگراد نگهداری شود و در حدود ۴ ماه ماندگاری دارد. در صورت وجود میکسر یا همزن استیل یا تفلون، جهت هم زدن قیر امولسیون، محصول تا مدت بیش از ۴ ماه همگن و مخلوط باقی می‌ماند.
• برای نگهداری در مخزن، قیر امولسیون باید از پایین منبع پمپ شود نه از بالا تا سالم بماند و لخته و جدا (دوفاز) نشود.
• قیر امولسیون را کافی است با اسپری یا سم پاش، بدون حرارت دهی، به سطح مورد نظر (دیوار، سقف، بام، کف و دیوار استخر، کف سرویس بهداشتی و …) پاشید و با جارو یا تی در سطح پخش کرد که بسیار سریع خشک می‌شود و علاوه بر این که به خوبی سطح را آب‌بند می‌کند، نسبت به قیر محلول(MC) بسیار مقرون به صرفه است.

انواع امولسیون‌های قیری

هر یک از انواع امولسیون‌های قیری برای مصارف خاصی طراحی می‌شوند:

۱- امولسیون‌های قیری تند شکن (Cationic Rapid Setting)

این نوع امولسیون‌های قیری با مصالح سنگی به سرعت واکنش نشان می‌دهند و از حالت امولسیون به قیر تبدیل می‌شوند. امولسیون‌های قیری تندشکن عمدتا در عملیات قیرپاشی، مانند اندود آب‌بندی با مصالح سنگی، آب‌بندی با ماسه، آسفالت‌های سطحی و ماکادام نفوذی مصرف می‌شوند. برای عملیات اجرایی مذکور می‌توان از امولسیون‌های قیری RS-۱ ، RS-۲ ، HFRS-۲ ، CRS-۱ ، CRS-۲ استفاده کرد. امولسیون‌های قیری تند شکن RS-۲ ، CRS-۲ به علت کندروانی زیاد، در سطح راه جاری نمی‌شوند.

۲- امولسیون‌های قیری کند شکن (Cationic Medium Setting)

این نوع امولسیون‌های قیری برای مخلوط کردن با مصالح سنگی درشت دانه طراحی می‌شوند، زیرا بلافاصله پس از تماس با سنگدانه‌ها شکسته نمی‌شوند، لذا مخلوط آسفالتی تهیه شده با آن‌ها برای چندین دقیقه کارایی لازم را خواهد داشت. این نوع امولسیون‌های قیری به طور گسترده‌ای در کارخانه‌های آسفالت سیار به کار می‌روند و عمدتا برای تهیه مخلوط‌های آسفالتی سرد کارخانه‌ای طراحی می‌شوند. امولسیون‌های قیری CMS با کندرانی زیاد در سطح راه روان نمی‌شوند.

۳- امولسیون‌های قیری دیرشکن (Cationic Slow Setting)

امولسیون‌های قیری دیر شکن برای تهیه مخلوط آسفالتی پایدار طراحی می‌شوند، یعنی پس از تماس امولسیون قیری با مصالح سنگی، پایداری زیادی خواهند داشت. این گروه امولسیون‌ها با مصالح سنگی با دانه‌بندی پیوسته و درصد ریزدانه زیاد به کار می‌روند و کارایی طولانی‌مدت دارند. به گونه‌ای که از مخلوط شدن کامل آن‌ها با مصالح سنگی با دانه‌بندی پیوسته اطمینان حاصل می‌شود. همه امولسیون‌های قیری دیرشکن، کندروانی پایینی دارند و می‌توان آن‌ها را با آب رقیق کرد. امولسیون‌های قیری دیرشکن رقیق‌شده را می‌توان در عملیات اجرایی اندود سطحی، آ‌ب‌بندی و پوشش سطح روسازی و غبارنشانی راه‌های خاکی و شنی به کار برد. انعقاد ذرات قیر این امولسیون‌ها کاملا به تبخیر آب آن بستگی دارد. لذا اگر در مخلوط‌هایی مانند دوغاب آب¬بندی به کار می‌روند و لازم است که سرعت شکست تندتر باشد، می‌توان سیمان پرتلند یا آهک هیدراته به آن اضافه کرد. این امولسیون‌های قیری در مخلوط‌های مصالح سنگی با دانه بندی پیوسته، اساس قیری، تثبیت خاک، مخلوط‌های آسفالت سطحی و دوغاب آب‌بندی (اسلوری سیل) مصرف می‌شوند.

PG چیست؟

قیر درجه عملکردی (PG)، قیری است که بر اساس عملکرد در دماهای مختلف درجه بندی می‌شود .LTPP الگوریتم مشخصی را برای محاسبه دمای آسفالت براساس دمای هوای مربوطه ارائه کرده است. با این الگوریتم، بیشترین و کمترین دمای آسفالت محاسبه می‌شود و بهترین قیری که در این دما کارکرد دارد، انتخاب می‌شود.

قیر محلول دیرگیر SC-70

SC-70 قیر محلول دیرگیری است که حاوی ۵۰% قیر است.

شرکت‌های عرضه‌کننده محصول به ترتیب حجم معامله در بورس کالا:

کشورهای عمده واردکننده قیر ایران 

• چین
• امارات
• عمان
• قطر
• بنگلادش
• ویتنام
• مصر
• عراق
• ارمنستان
• هند
• روسیه

ایران به ‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان قیر دنیا که در زمان حاضر ۸.۳ درصد تقاضای جهانی را تامین می‌کند، امروز در آسیا بعد از کره جنوبی ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده قیر است. بحرین به عنوان تنها رقیب ایران در خلیج فارس شناخته می‌شود ولی ظرفیت قیر صادراتی ایران تقریبا ٧ برابر بحرین است. ایران دارای مقام هفتمین کشور در بین تولیدکنندگان بزرگ قیر و چهارمین کشور در میان صادرکنندگان این ماده سیاه در جهان است. همچنین لازم به ذکر است شرکت نفت جی بزرگترین صادرکننده قیر ایران و خاورمیانه است و جزو ۱۰ برند اول قیر جهان به شمار می‌رود.

بزرگترین واردکنندگان جهانی قیر

بزرگترین صادرکنندگان جهانی قیر

عرضه قیر به صورت گواهی سپرده کالایی

در بازار گواهی سپرده کالایی، کالاهای صادراتی با تقاضای پایین داخلی پذیرش می‌شود. نگاهی به معاملات قیر در تالارهای صادراتی و فرآورده‌های نفتی این مهم را به خوبی نشان می‌دهد، که تقاضا به اندازه‌ای نیست که در این بازار رقابت ایجاد کند. در این بخش آمار و وضعیت معامله این محصول در تالار صادراتی بورس کالا را بررسی می‌کنیم. لازم به توضیح است که ۴ میلیون تن از ۶ میلیون تن قیر تولیدی ایران از طریق تالار صادراتی، صادر می‌شود.

۱۰ شرکت برتر عرضه‌کننده این محصول را در جدول زیر مشاهده می‌کنید:

۶ گرید پرتقاضای این محصول در جدول زیر آورده شده است:

---

سخن آخر

وضعیت بازار قیر در ایران و جهان را با هم بررسی کردیم و با انواع قیر و کاربردهای آن آشنا شدیم. کالایی که یکی از مهمترین صادرات ایران به شمار می‌رود و ارزآوری بالایی دارد. در بورس کالا این ماده به صورت گوایی سپرده کالایی عرضه می‌شود و صادرکنندگان باید قیر مورد نیاز خود را از این بازار تهیه کنند.