اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟

  • ۲۴ بهمن ۱۴۰۲
  • ۳ خرداد ۱۳۹۵
  • ۹۶ نظر
  • ۸۲۹۲۳ مشاهده
اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟

پشتیبانی از بخش اقتصادی، یکی از مهم‌ترین وظایف بازارهای مالی به شمار می‌رود. سازمان‌‌ها و موسسه‌های مختلف برای تاسیس، تجهیز و گسترش فعالیت‌های خود، به منابع مالی نیاز دارند. یکی از راهکارهای موجود برای رفع این نیاز، انتشار اوراق بهادار در بازارهای مالی است. طبق قانون بازار بورس کشور، اوراق بهادار هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عین و یا منفعت آن باشد. شورای عالی بورس، وظیفه تعیین و اطلاع‌رسانی در مورد انواع اوراق بهادار قابل معامله را بر عهده دارد. در ادامه این مطلب با اوراق بهادار و انواع آن آشنا می‌شویم.


اوراق بهادار چیست؟

اوراق بهادار را می‌توان با توجه به قوانین تعریف‌شده در سازمان بورس تعریف کرد. بنا به این تعریف، هر نوع ورقه یا مستندی که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عینی آن باشد، اوراق بهادار نامیده می‌شود. با توجه به این تعریف می‌توان گفت مالکیت اوراق بهادار قابلیت انتقال دارد. اوراق بهادار منتشرشده در بازار سرمایه، انواع مختلفی دارند. در ادامه این مطلب با انواع این اوراق آشنا می‌شویم.

انواع بازار اوراق بهادار از نظر نوع دارایی

بازار مالی را می‌توان با در نظر گرفتن نوع دارایی مورد معامله، تقسیم‌بندی کرد:

  1. بازار اوراق سهام: بازاری که سهام شرکت‌های بورسی (عادی و ممتاز) در آن معامله می‌شود.
  2. بازار ابزارهای مشتقه: بازاری که ابزارهای مبتنی بر دارایی‌های مالی یا فیزیکی (اختیار معامله و قرارداد آتی) در آن معامله می‌شود.
  3. بازار اوراق بدهی (قرضه): بازاری که ابزارهای با درآمد ثابت در آن معامله می‌شود.

انواع اوراق بهادار

اوراق بهاداری که در بازارهای مالی معامله می‌شوند، نوعی ابزار مالی به شمار می‌رود. این اوراق انواع مختلفی دارند و بر اساس نوع آن‌ها بیانگر نوعی از ارزش مالی هستند. در یک دسته‌بندی می‌توان این اوراق را به سه گروه اصلی تقسیم کرد:

انواع اوراق بهادار

  1. اوراق حقوق صاحبان سهام: این گروه شامل سهام عادی، سهام ممتاز، سهام سرمایه‌ای و… است.
  2. اوراق بدهی: این گروه شامل اوراق قرضه، اوراق مشارکت و ابزارهای مالی اسلامی است.
  3. ابزارهای مشتقه: این گروه شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله است.

۱-  اوراق حقوق صاحبان سهام

این اوراق نشان‌دهنده میزان مالکیت هر سرمایه‌گذار در یک شرکت است. معمولا سهام را می‌توان با در نظر گرفتن عوامل مختلف به دسته‌بندی‌های متفاوت تقسیم کرد. از نظر ماهیت آورده، به سهام نقدی و غیرنقدی و از نظر حقوقی، هم به سهام عادی و ممتاز  و سهام سرمایه‌ای و انتفاعی تقسیم می‌شوند. توجه داشته باشید که این دسته‌بندی‌ها با یکدیگر هم‌پوشانی دارند و سهام عادی ممتاز در دسته سهام سرمایه‌ای هم قرار می‌گیرند.

در ادامه به هر یک از اوراق صاحبان سهام را بر اساس اهمیت و کاربرد آن‌ها بررسی می‌کنیم:

  • سهام عادی

در میان اوراق بهادار موجود در بازار، سهام عادی متداول‌ترین ورقه بهادار محسوب می‌شود. سهام عادی ارزش اسمی دارد و تعداد آن برای هر شرکت پذیرفته‌شده در بورس، بسته به میزان سرمایه آن متفاوت است. ارزش اسمی هر سهم عادی در بازار بورس ایران برابر با ۱۰۰ تومان یا ۱۰۰۰ ریال در نظر گرفته می‌شود. تعداد سهام عادی هر شرکت را می‌توان از تقسیم سرمایه آن بر ارزش اسمی به دست آورد.

توجه داشته باشید که سهام‌داران به نسبت تعداد سهام عادی خریداری‌شده، مالک شرکت هستند. مسئولیت سهامداران به تعداد سهام آن‌ها محدود می‌شود. سهام عادی سررسید ندارد و ناشر این اوراق، ملزم به بازخرید آن نیست. نکته قابل توجه دیگر آن است که صاحبان سهام عادی بیشتری ریسک سرمایه‌گذاری را متحمل می‌شوند. چرا که اگر سود سهم کاهش یابد یا شرکت زیان کند، ارزش بازاری و ذاتی سهم کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، اگر شرکت منحل شود یا تمام دارایی‌های خود را بفروشد، پس از تسویه همه بدهی‌های شرکت و پرداخت حقوق صاحبان سهام ممتاز، آنچه باقی می‌ماند به نسبت مالکیت بین صاحبان سهام عادی تقسیم خواهد شد. بنابراین می‌توان گفت صاحبان سهام عادی، مالک نهایی شرکت هستند. صاحبان سهام عادی می‌توانند به نسبت تعداد سهام و درصد مالکیت خود، در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند. این افراد، هنگام خرید سهام جدید هم حق تقدم دارند. در قانون بورس ایران محدودیت‌هایی در مورد سقف مالکیت شرکت، برای افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد. سهامداران به نسبت مالکیت خود، در مجمع عمومی شرکت حق رای دارند و می‌توانند در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند.

  • سهام ممتاز (ترکیبی)

سهام ممتاز یا ترکیبی، نوعی از سهام است که دارندگان آن ادعای معین و محدودی نسبت به دارایی‌های شرکت دارند و سود ثابتی دریافت می‌کنند. این سهام مانند سهام عادی، زمان سررسید و هزینه مالیاتی ندارد و از آنجا که سود ثابتی دارد، در گروه اوراق بهادار با درآمد ثابت محسوب می‌شود. سهام ممتاز با پذیره‌نویسی خصوصی وارد بازار شده است و در بورس و بازار خارج از بورس معامله می‌شود.

در زمان انحلال یا ورشکستگی شرکت و زمانی که کل دارایی‌های شرکت به فروش رسید، ابتدا حقوق این سهامداران به طور کامل پرداخت می‌شود و سپس از باقی مانده مبلغ دارایی‌های فروخته شده، حقوق سهامداران عادی پرداخت خواهد شد. به صاحبان این سهام سود پرداخت می‌شود. با توجه به این که پرداخت سود مستلزم سود‌دهی شرکت است، از این رو شرکت پرداخت سود را تضمین نمی‌کند. به طور معمول به سهام ممتاز سود از پیش تعیین‌شده و ثابتی تعلق می‌گیرد.

توجه داشته باشید که معمولا صاحبان سهام ممتاز در مجمع عمومی حق رای ندارند.

  • سهام بانام

سهام بانام به سهامی اطلاق می شود که نام صاحب آن (خریدار) در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شده باشد. سهام بانام این امکان را به شرکت می‌دهد که صاحب سهم را شناسایی کند و ارتباط بین سهامدار و شرکت را تسهیل می‌کند.

  • سهام بی‌نام

سهام بی‌نام، سندی است که در وجه حامل تنظیم می‌شود. دارنده این سند، به عنوان مالک آن شناخته می‌شود مگر آن که طبق ماده ۳۹ لایحه قانونی ۱۳۴۷، خلاف این موضوع به اثبات رسد. حقوق صاحبان سهام بی‌نام طبق ورقه سهم آن‌ها است و برای انتقال آن کافی است سند مذکور به شخص دیگری تحویل داده شود. به این معنا که داد و ستد آن تشریفات و سلسه مراتب خاصی ندارد. این سهام با رعایت قانون تجارت، امکان تبدیل به سهام با نام را خواهند داشت.

  • سهام نقدی

سهم نقدی در قبال آورده نقدی (پول) سهامداران به شرکت، به آنها تعلق می‌گیرد. سهام نقدی به صورت اوراق سهام یک شکل و قابل معامله هستند. این سهام با پرداخت یک چهارم مبلغ آن قابل صدور است.

  • سهام غیرنقدی

سهم غیرنقدی سهمی است که برای آورده غیرنقدی تعلق می‌گیرد. در حال حاضر این سهم در قانون فعلی ایران وجود ندارد.

  • سهام سرمایه‌ای

سهام سرمایه‌ای همان سهام عادی و ممتاز است.

  • سهام انتفاعی

سهام انتفاعی زمانی مصداق خواهد داشت که به علت استهلاک سهام (استهلاک سرمایه)، ارزش اسمی سهم با استفاده از اندوخته‌های اختیاری یا سود قابل تقسیم به صاحب آن، پرداخت شود. استهلاک سرمایه به معنی کاهش سرمایه نیست زیرا با استهلاک سهام، سرمایه شرکت به قوت خود باقی خواهد ماند.

۲- انواع اوراق بهادار مشتقه

  • قراردادهای آتی

۱. آتی سهم

قرارداد آتی سهام، قراردادی است که به موجب آن، فروشنده قرارداد تعهد می‌دهد تعداد معینی از یک سهام پایه را در تاریخ مشخصی در آینده، با قیمت معین به خریدار تحویل دهد. از طرف دیگر خریدار قرارداد آتی سهام تعهد می‌دهد سهام موردنظر را در تاریخ تعیین‌شده، با قیمت معین از فروشنده اوراق، خریداری کند.

۲. آتی کالا

قرارداد آتی کالا، نوعی ابزار مشتقه است که به واسطه آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (سررسید)، مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمتی که در لحظه حال (الان) تعیین می‌کنند، به خریدار بفروشد. خریدار نیز طبق این قرارداد تعهد می‌کند کالای مذکور را با همان مشخصات (مقدار و زمان)، خریداری کند.

  • اختیار معامله

اختیار معامله قراردادی است که بین دو طرف خریدار و فروشنده منعقد می‌شود و براساس آن طرف خریدار، حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی مورد قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. همان طور که در تعریف بالا ذکر شده است، خریدار می‌تواند به تعهد خود عمل کند یا نکند. در واقع، الزامی برای اجرای این تعهد وجود ندارد. در این نوع قرارداد، خریدار در ازای پرداخت مبلغ مشخصی این حق را خواهد داشت که دارایی مورد توافق در قرارداد را در زمان مشخصی با قیمتی که در زمان عقد قرارداد تعیین شده است، بخرد یا بفروشد. در طرف دیگر، فروشنده در قبال ارائه این حق به خریدار، مبلغ معینی را در زمان عقد قرارداد دریافت می‌کند و بر اساس آنچه در قرارداد آمده است، برای فروش دارایی مذکور آمادگی دارد.

توجه داشته باشید، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و در صورتی که از اجرای قرارداد منصرف شود، مبلغی را که برای دریافت این حق در زمان انعقاد قرارداد بسته، از دست خواهد داد. در سوی دیگر قرارداد، فروشنده به خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد خواهد بود. قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:

۱.قرارداد اختیار خرید

دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی (به قیمت توافقی) در دوره زمانی معینی بخرد.

۲.قرارداد اختیار فروش

این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.

۳- اوراق مبتنی بر بدهی

بنگاه‌های اقتصادی می توانند به دو روش زیر وجوه مورد نیاز خود را به عنوان قرض، تامین کنند:

  • دریافت وام از بانک ها در قبال وثیقه کردن اموال
  • دریافت وام از اشخاص حقیقی و حقوقی در ازای انتشار اوراق بدهی 

۱.اوراق قرضه

اوراق قرضه که از آن به عنوان اوراق بدهی نیز یاد می شود، ورقه‌ای است که قابلیت معامله دارد. این اوراق بیانگر مبلغ وام با سود مشخصی هستند که در فواصل زمانی از پیش تعیین‌شده بازپرداخت می‌شوند. این اوراق ممکن است علاوه بر سود مورد نظر، حقوق دیگری هم برای خریدار به همراه داشته باشد. بنابراین در این اوراق سود، زمان پرداخت سود و زمان سررسید آن مشخص می‌شود. دارنده این اوراق بستانکار شرکت محسوب می‌شود و حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را دارد. البته این افراد مالکیتی در شرکت ندارند و سهمی از سود پرداختی به سهامداران نخواهند داشت. اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود، دارندگان اوراق قرضه در دریافت اصل و فرع سرمایه خود بر صاحبان سهام حق تقدم دارند. اگر شرکتی چند نوع اوراق قرضه منتشر کند، ترتیب اولویت آن‌ها در قراردادهای مربوط، قید می‌شود. دارندگان اوراق قرضه در زمینه تصمیم‌گیری شرکت حق ‌رای ندارند.

توجه داشته باشید، اگر اوراق قرضه در قالب عرضه خصوصی به خریدار فروخته شود، فقط ناشر و خریدار، طرف‌های قرارداد هستند. ولی اگر اوراق قرضه به طور عمومی به تعدادی زیادی از خریداران فروخته شود، غیر از طرف‌های قرارداد شخص دیگری نیز به عنوان امین به نمایندگی از دارندگان اوراق قرضه بر اجرای تعهدات شرکت نظارت می‌کند.

با در نظر گرفتن زمان سررسید، اوراق قرضه به سه دسته تقسیم می‌شوند:

  • کوتاه‌مدت با سررسید یک تا پنج سال
  • میان‌مدت با سررسید پنج تا ده سال
  • بلندمدت با سررسید بیش از ۱۰ سال

با در نظر گرفتن تعداد سررسید، اوراق قرضه به دو دسته تقسیم می‌شوند:

  • متداول‌ترین نوع اوراق قرضه به شکلی است که سررسید آن مشخص و فقط یک تاریخ سررسید دارد.
  • نوع دیگر این اوراق، سریالی است که تاریخ‌های سررسید متفاوت برای آن در نظر گرفته می‌شود و در هر سررسید، میزانی از مبلغ ورقه قرضه پرداخت می‌شود.

با در نظر گرفتن نرخ بهره می‌توان اوراق قرضه را به دو دسته تقسیم کرد:

  • اوراق قرضه با نرخ بهره‌ ثابت: که شامل اوراق رهنی، اوراق قرضه تضمین شده، اوراق قرضه قابل تبدیل، اوراق قرضه درآمدی است.
  • اوراق قرضه با نرخ شناور: نرخ بهره این اوراق را بازه‌های زمانی مشخص مورد تجدید نظر قرار می‌دهند. این اوراق از جمله ابزارهای بدهی بلندمدت سنتی است.

اوراق قرضه معمولا توسط دولت منتشر و ضمانت می شود. از آن جا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد می شود، در دسته اوراق بدون ریسک به شمار می‌روند. اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری‌ها و اوراق خزانه نمونه‌هایی از اوراق قرضه دولتی هستند.

۲. اوراق مشارکت

اوراق مشارکت، اوراق بهادار بانام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین ‌و برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز منتشر می‌شود. این اوراق معمولا برای طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت یا تهیه مواد ‌اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی دولت، شرکت‌های دولتی، ‌شهرداری‌ها و موسسات و نهادهای غیردولتی منتشر می‌شوند. اوراق مشارکت از طریق عرضه عمومی واگذار می‌شوند.

۳. ابزارهای مالی اسلامی (صکوک)

ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک، اوراق بهادار اسلامی با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه قوانین اسلامی طراحی شده‌اند. دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن ‌ها هستند. صکوک، ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه به کار گرفته می‌شود. این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه هستند. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش باشند و نمی‌توانند بر اساس فعالیت‌های سفته‌بازی کسب شوند چرا که مطابق با قوانین اسلام تدوین می‌شوند.


سخن آخر 

به هر نوع ورقه یا مستندی که حقوق مالی قابل انتقال دارد، اوراق بهادار می‌گویند. این اوراق در بازار سرمایه معامله می‌شوند و سه دسته اصلی دارند. «اوراق صاحبان سهام»، «اوراق بدهی» و «ابزارهای مشتقه» دسته‌های اصلی اوراق بهادار هستند که هر یک را با توجه به عوامل مشخص می‌توان به گروه‌هایی تقسیم کرد. هر یک از این اوراق کاربرد مشخصی دارند و با قوانین معینی در بازار سرمایه معامله می‌شوند. سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را می‌توان به عنوان متداول‌ترین اوراق بهادار در بازارهای جهانی به شمار آورد.


سوالات متداول

۱- مفهوم اوراق بهادار چیست؟

هر نوع ورقه یا مستندی که متضمن حقوق مالی قابل نقل و انتقال برای مالک عینی آن باشد، اوراق بهادار نامیده می‌شود.

۲- انواع اوراق بهادار کدام است؟

اوراق بهادار در بازار سرمایه را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:

  • اوراق حقوق صاحبان سهام
  • اوراق بدهی
  • ابزارهای مشتقه

96 پاسخ به “اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟”

  1. NILOO.TAJIK@YAHOO.COM گفت:

    بابت اطلاعات مفید و جالبی که ارائه فرموده اید، سپاسگزارم ... خسته نباشید !

    ۰
  2. farshadspice@yahoo.com گفت:

    مثل همیشه مفید و کامل. سپاسگزارم

    ۰
  3. eiman_boy84@yahoo.com گفت:

    سلام
    لطفا در مورد سهام ممتاز بیشتر توضیح دهید توضیحات بالا کافی نیست

    ۰
  4. 2063495981 گفت:

    سلام
    اطلاعات بسیار مفیدی است
    متشکرم

    ۰
  5. MOH00204 گفت:

    سلام
    آیا از ( ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) ) در کشور ما هم استفاده می شود اگر جواب مثبت است یک نمونه را لطفا مشخص کنید

    ۰

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

عدد را وارد کنید:

1 2 3 12