حجم مبنا در بورس چیست و چه کاربردی دارد؟

قانون همواره در پی ایجاد امنیت و آرامش است. در هر بازار و کسب‌وکاری هم برای جلوگیری از سودجویی، قوانینی پایه‌گذاری می‌شود. حتی گاهی طبق نیاز روز، قوانین قبلی تغییر یا به‌روزرسانی می‌شوند. بازار سهام به عنوان یکی از بازارهای حساس مالی از این قاعده مستثنی نیست و قوانین به خصوصی برای ایجاد هرچه بیش‌تر امنیت و فضای آرام برای انجام داد و ستد و معاملات دارد.

این قوانین، چارچوبی است که به وسیله آن تمام افراد دخیل در چرخه معاملات بازار بتوانند به راحتی و با حداکثر امنیت به دادوستد بپردازند. یکی از ابزارهای حفظ امنیت در معاملات سهام، «حجم مبنا» است که در این مقاله به تفصیل به آن می‌پردازیم.

حجم مبنا چیست؟

به حداقل تعداد سهامی که باید در طول یک روز معامله شود تا قیمت اصلی (پایانی) آن سهم بتواند نوسان مثبت یا منفی داشته باشد، «حجم مبنا» گفته می‌شود. حجم مبنا ابزاری است که تنها در بورس تهران برای کمک به حفظ آرامش در معاملات از آن استفاده می‌شود. به این ترتیب که این ابزار باعث کاهش هیجانات کاذب قیمت سهام شرکت‌های بورسی می‌شود و هم‌چنین از افت یا رشد بی‌رویه آن جلوگیری می‌کند. در تعیین میزان آن هیچ معامله‌گری دخالت ندارد و به طور خودکار توسط سامانه معاملات اندازه‌گیری می‌شود. برای مشاهده حجم مبنای مربوط به هر نماد بورسی، باید در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران (tsetmc.com) به جستجوی نماد مورد نظر پرداخت.

قیمت آخرین معامله

آخرین قیمتی که یک سهم روی تابلو بین خریدار و فروشنده معامله می‌شود، قیمت آخرین معامله است. به این صورت که حتی اگر یک سهم مورد معامله قرار بگیرد، قیمت معامله تغییر خواهد کرد و حجم معاملات در قیمت معامله تأثیری ندارد.

قیمت اصلی/پایانی

قیمت اصلی یا پایانی یک سهم به میانگین قیمت‌های مورد معامله سهام در یک روز گفته می‌شود. از همین رو به قیمت پایانی، میانگین وزنی هم گفته می‌شود و حجم معاملات در قیمت پایانی تأثیر دارد.

تاریخچه شکل گیری حجم مبنا

حجم مبنا در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان بورس و اوراق بهادار به سردبیری حسین عبده تبریزی شکل گرفت. در ابتدای این قانون، اساس بر این بود که ۱۵ درصد از کل سهام یک شرکت بورسی طی یک سال مورد معامله قرار بگیرد و روزهای کاری سال هم ۲۵۰ روز در نظر گرفته شده بود. بر این اساس حجم مبنای روزانه یک سهم، ۰.۰۰۰۶ (شش ده‌هزارم) کل سهام شرکت در نظر گرفته شد تا قیمت اصلی/ پایانی بتواند نوسان کند.

این قانون در سال ۱۳۸۳ از ۱۵ درصد به ۲۰ درصد افزایش یافت و حجم مبنای روزانه سهم به ۰.۰۰۰۸ (هشت ده‌هزارم) تغییر کرد؛ اما از سال ۱۳۹۳ به بعد به ۱۰ درصد کاهش یافته و تا به امروز ثابت مانده است؛ بنابراین حجم مبنای روزانه یک سهم به ۰.۰۰۰۴ (چهار ده‌هزارم) تبدیل شد و ابتدای هر هفته در صفحه نماد هر سهم قرار می‌گیرد.

نکته: در تمام شرکت‌های بورسی در حال حاضر باید ۱۰ درصد از تعداد سهام کل شرکت در یک سال مورد معامله قرار بگیرد تا قیمت اصلی/پایانی آن بتواند به بالاترین یا پایین‌ترین حد خود برسد.

تاثیرات حجم مبنا بر معاملات بورس

یکی از تاثیرات اصلی حجم مبنا، جلوگیری از افزایش یا کاهش‌های ناگهانی قیمت سهام است. با وجود حجم مبنا سرمایه‌گذاران اطمینان خواهند داشت که نوسانات قیمت، بر اثر خرید و فروش تعداد مشخصی از سهام به وجود آمده است. در این صورت قیمت‌های غیرواقعی و کاذب ایجاد نخواهد شد.
در شرایطی که حجم مبنا وجود نداشته باشد، معامله حتی چند عدد از سهام یک شرکت می‌تواند قیمت پایانی را تحت تاثیر قرار دهد. از سوی دیگر اعمال هر گونه محدودیت در بازار، مورد پسند سرمایه‌گذاران نیست. بسیاری از سرمایه‌گذاران علاقه دارند قیمت بر اساس میزان عرضه و تقاضا مشخص شود و وجود حجم مبنا و دامنه نوسان را باعث محدودیت بازار می‌دانند.

قوانین جدید حجم مبنا در بورس

در قوانین جدید، استثنا‌هایی برای محاسبه حجم مبنا وجود دارد که قبل از بیان آن‌ها، لازم است با ارزش مبنا آشنا شوید. ارزش مبنا، عبارت است از ضرب حجم مبنا در قیمت آخرین روز معاملاتی در پایان هفته و عموما چهارشنبه‌ها.

حجم مبنا برای شرکت‌هایی که کمتر از ۲۰هزار میلیارد ریال سرمایه دارند، به شرح زیر است:

• اگر ارزش مبنا بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا همان عدد محاسبه‌شده یعنی، ۰.۰۰۰۴ درصد از کل سرمایه است.
• اگر ارزش مبنا کمتر از ۵۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا برابر است با ۵۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی.
• اگر ارزش مبنا بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا برابر است با ۱۰۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی.
• برای شرکت‌هایی که سرمایه‌ای بیش از ۲۰ هزار میلیارد ریال دارند، حجم مبنا همان مقدار معین و برابر با ۰.۰۰۰۴ درصد، برای ارزش مبنای بین ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال است و کمتر و بیشتر از این مقدار مانند روش فوق محاسبه می‌شود.
• برای بازار اول و دوم فرابورس و شرکت‌هایی که سرمایه آن‌ها کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال است، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال و با سرمایه بیش از ۲۰ هزار میلیارد ریال، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال، همان ۰.۰۰۰۴ درصد کل معاملات است. در غیر این صورت، مانند بالا محاسبه خواهد شد، یعنی حداقل و حداکثر ارزش مبنای معین‌شده، تقسیم بر قیمت پایانی معاملات.
• در بازار پایه زرد، تفاوت در حداقل ارزش مبنا است که ۲۰ میلیارد ریال است و سایر قوانین مانند بازار پایه است.
• در بازار پایه نارنجی فرابورس هم، همه چیز به جز حداقل ارزش مبنا که ۱۰ میلیارد ریال است مانند سایر بازار‌ها است.
• در بازار پایه فرابورس هم این حداقل میزان مشخص‌شده، ۵ میلیارد ریال است.

نحوه محاسبه حجم مبنا

همانطور که اشاره کردیم قیمت پایانی هر سهمی برای داشتن نوسان، باید حداقل ۱۰ درصد تعداد سهام کل شرکت مورد معامله قرار بگیرد. این درصد برای یک سال سهم است و برای محاسبه هر روز باید آن را تقسیم بر تعداد روزهای کاری هر سال کنیم که ۲۵۰ روز است. از تقسیم این دو عدد، رقم ۰٫۰۰۰۴ به دست می‌آید. با ضرب این عدد در تعداد سهام کل شرکت، حجم مبنا برای هر سهم محاسبه می‌شود.

۰.۱ = ۱۰۰ ÷ ۱۰   <   ۱۰ درصد تعداد سهام کل شرکت

۰.۰۰۰۴ = ۲۵۰ ÷ ۰.۱

تعداد سهام کل شرکت * ۰.۰۰۰۴ =  حجم مبنا (۱

۲۵۰ روز کاری ÷ ۱۰ درصد تعداد سهام = حجم مبنا (۲

ارزش حجم مبنا چگونه محاسبه می‌شود؟

در حال حاضر، حجم مبنا ابتدای هر هفته محاسبه می‌شود و تغییر می‌یابد. ارزش حجم مبنای تعیین‌شده برای یک هفته باید بین ۵۰ میلیون تا ۱ میلیارد تومان باشد و نمی‌تواند خارج از این محدوده باشد. این قانون به دلیل مشکلاتی که برای سهام شرکت‌های دارای ارزش بسیار بالا یا شرکت‌های با سهام ارزش پایین پیش می‌آمد، وضع شده است.

بعد از به دست آمدن عدد حجم مبنا به روش فوق، باید آن را در قیمت پایانی سهم در روز چهارشنبه ضرب کنیم:

• چنانچه عدد به دست آمده در آخرین روز کاری هفته (چهارشنبه) عددی بین ۵۰ میلیون تومان و ۱ میلیارد تومان باشد، حجم مبنا برای روز شنبه همان عدد به دست آمده خواهد بود.
• چنانچه عدد به دست آمده کم‌تر از ۵۰ میلیون تومان بود، حجم مبنا برای روز شنبه برابر با ۵۰ میلیون تومان تقسیم بر قیمت پایانی روز چهارشنبه خواهد بود.
• چنانچه عدد به دست آمده بیش‌تر از ۱ میلیارد تومان بود، حجم مبنای ما برای روز شنبه برابر با ۱ میلیارد تومان تقسیم بر قیمت پایانی روز چهارشنبه خواهد بود.

حداکثر ارزش حجم مبنا: ۱،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰ تومان
حداقل ارزش حجم مبنا: ۵۰،۰۰۰،۰۰۰ تومان

نکته: محاسبات حجم مبنا در آخرین روز کاری هفته (چهارشنبه) و برای هفته آینده انجام می‎شود.

مثال:

فرض کنید قیمت یک نماد در روز گذشته،۱۲۰ تومان است. چنانچه نماد دارای حجم مبنایی معادل با ۲ میلیون سهم باشد و میزان معاملات آن در روز مورد نظر به ۱ میلیون سهم (۵۰ درصد حجم مبنا) برسد، برای محاسبه قیمت پایانی روز جاری، باید ابتدا میانگین وزنی معاملات آن روز را حساب کنیم. سپس میانگین به دست آمده را منهای قیمت پایانی روز گذشته و در حجم مبنا ضرب کنیم. سپس حاصل آن را با قیمت پایانی روز گذشته جمع کنیم تا قیمت پایانی به دست آمده در این روز محاسبه شود. به این ترتیب اگر میانگین وزنی معاملات روز جاری را ۱۳۰ در نظر بگیریم، قیمت پایانی نماد برابر با ۱۲۵ تومان خواهد بود.

میانگین وزنی معاملات امروز: ۱۳۰
قیمت پایانی روز گذشته: ۱۲۰ تومان
حجم مبنا: ۲ میلیون سهم
حجم معاملات روز جاری: ۱ میلیون سهم
تفاوت میانگین وزنی معاملات امروز با قیمت پایانی در روز گذشته:۱۰=۱۲۰-۱۳۰
تعدیل با حجم مبنا: ۵=۱۰×۰.۵
قیمت پایانی امروز: ۱۲۵=۱۲۰+۵

بنابراین مبنای تغییرات قیمت‌ها و سقف مجاز نوسان روز بعد، در بازه ۵ درصد مثبت و ۵ درصد منفی خواهد بود.

بیشتر بخوانید:بورس چیست

محاسبه قیمت پایانی

همانطور که قبلاً گفته شد قیمت پایانی به نوعی میانگین وزنی قیمت هم محسوب می‌شود اما قیمت پایانی هر سهم، محاسبات پیچیده‌ای دارد که فرم آن در ادامه قرار داده شده است.

حالت اول: حجم معامله شده کمتر از حجم مبنا باشد.

P2 = قیمت پایانی روز جاری
P1 = قیمت پایانی روز قبل
z = میانگین وزنی قیمت در روز جاری p2 = p1 [(z-p1) y ÷ x]
y = حجم معاملات
x = حجم مبنا شرکت

حالت دوم: حجم معاملات مساوی یا بیشتر از حجم مبنا باشد.

p2 = قیمت پایانی روز جاری
z =میانگین وزنی قیمت در روز جاری    p2 = z
مجموع تعداد سهام ÷ مجموع ارزش = z

حجم مبنای شرکت های فرابورسی

برای شرکت‌هایی که در فرابورس فعالیت می‌کنند، حجم مبنا ۱ (یک) است. به عبارت بهتر کافی است یک سهم در نماد مورد نظر معامله شود تا افزایش یا کاهش قیمت در سهم اعمال شود. این مورد ارتباطی با حجم معاملات ندارد. البته توجه داشته باشید که برای محاسبه قیمت پایانی، همان میانگین وزنی را در نظر می‌گیرند.

علاوه‌بر شرکت‌های فرابورسی، حجم مبنای سهام شرکت‌ها در روز بازگشایی نماد (که می‌تواند علت‌های مختلفی مانند افزایش سرمایه، عرضه اولیه، تقسیم سود نقدی و… داشته باشد) نیز یک است. از آن جایی که دامنه نوسان در این روز وجود ندارد، قیمت سهام طبق عرضه و تقاضا مشخص می‌شود.

مزایا و معایب حجم مبنا

مهم‌ترین مزیت حجم مبنا، جلوگیری از حرکات پرشیب و یک‌باره در روند قیمت‌ها است. همچنین حجم مبنا در بورس مانع از ایجاد قیمت‌های کاذب می‌شود اما نکته قابل‌توجه این است که در مواقعی مانند تشکیل صف خرید و فروش، باعث بلوکه شدن مقدار زیادی از پول می‌شود. در نتیجه نوسان قیمت در هر دو روند نزولی و صعودی کند می‌شود.

هنگامی‌که میزان حجم معاملات بسیار پایین می‌آید، سرمایه‌گذاران در بورس می‌گویند سهم خشک شده است و نوسان نمی‌کند. در این شرایط سازمان بورس در یک محدوده زمانی معین همانند یک روز، نماد سهام را بدون هیچ‌گونه حجم مبنا و دامنه نوسان باز می‌کند تا معاملات انجام گیرد و قیمت مورد نظر خریداران و فروشندگان از طریق عرضه و تقاضا مشخص شود.

سخن آخر

بازار بورس، بازاری همراه با ریسک است. به همین دلیل سازمان بورس و اوراق بهادار تهران همواره در تلاش برای به حداقل رساندن ریسک و اتخاذ قوانینی برای ایجاد فضایی امن برای انجام معاملات است. از این رو حجم مبنا را به عنوان ابزاری برای کمک به حفظ آرامش تعیین کرده است. در کنار تمام مزایای حجم مبنا که در این مقاله به آن اشاره شد، به معایب آن هم پرداختیم. در نهایت اشاره کردیم که سازمان بورس برای رفع مشکلات و معایب ناشی از آن هم راهکارهایی اندیشیده و حجم مبنا را به ابزاری کارآمد و ضروری در معاملات بورس تهران تبدیل کرده است.

سوالات متداول

حجم مبنا چیست؟

به حداقل تعداد سهامی که باید در طول یک روز معامله شود تا قیمت اصلی (پایانی) آن سهم بتواند نوسان مثبت یا منفی داشته باشد، «حجم مبنا» گفته می‌شود.

قیمت آخرین معامله را چگونه تعیین می‌کنند؟

آخرین قیمتی که یک سهم روی تابلو بین خریدار و فروشنده معامله می‌شود، قیمت آخرین معامله است. باید بدانید که حتی اگر یک سهم مورد معامله قرار بگیرد، قیمت معامله تغییر می‌کند.

آیا حجم مبنا در همه بازارهای مالی کاربرد دارد؟

خیر، حجم مبنا ابزاری است که تنها در بورس تهران و برای کمک به حفظ آرامش در معاملات، از آن استفاده می‌شود.