بورس کالا چیست ؟ (راهنمای جامع)

بورس بازاری است که با در نظر گرفتن شرایط، می‌توان هر چیزی را در آن خرید و فروش کرد. با پیشرفت بورس در ایران و احساس نیاز به معامله کالاهای مختلف در آن، این بازار گسترده‌تر شده و بازارهای مختلفی برای خریدوفروش اضافه شد. یکی از بازارهایی که نیاز اقشار مختلفی را برطرف می‌کند، بازار بورس کالا است که کالاهای متفاوتی در آن خرید و فروش می‌شود.

در این مقاله قصد داریم در خصوص بازار بورس کالا و بخش‌های مختلف آن صحبت کنیم.

بورس کالا چیست؟

بازار بورس کالا باهدف رفع کاستی‌های بازار سنتی در جهت توسعه مبادلات کالایی و اضافه کردن کاربردهای بیشتر به‌منظور ایجاد بستری جامع ایجاد شده است.
بورس کالا یکی از ۵ بورس فعال در ایران است. در سال ۱۳۸۲ شورای عالی بورس اقدام به راه‌اندازی و گسترش بورس‌های کالایی در ایران نمود. بورس فلزات در شهریور ۱۳۸۲ و بورس کالای کشاورزی در شهریور ۱۳۸۳ آغاز به فعالیت کردند. بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد.

اگر بخواهیم یک تعریف ساده از بورس کالا بیان کنیم، می‌توانیم بگوییم بورس کالا فضایی است برای مجموعه‌ای از عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان که برای خرید و فروش کالای خاصی به شکل‌های مختلف با توجه به ماهیت کالا به آن بازار وارد می‌شوند. همچنین یکی دیگر از ویژگی‌های این بازار که می‌توان به این تعریف اضافه کرد قانونمند بودن این بازار است. شاید اگر هدف این بازار را به این تعریف اضافه کنیم، تعریف ما از بازار بورس کالا کامل شود.

ضرورت پیدایش بورس کالا

همان‌طور که گفته شد بازار بورس می‌توانست نیاز بسیاری از افرادی که در بازار سنتی فعالیت می‌کردند را تأمین کند. بورس کالا به دنبال تشکیل بازاری کامل در جهت رفع ایرادات بازار سنتی به وجود آمد. در ادامه به چند مورد از دلایل و ضرورت پیدایش بورس کالا اشاره خواهیم کرد.

نبود قانون و هرج‌ومرج در قیمت‌ها
نبود یک مرجع قیمت گذار با ضمانت اجرایی
غیرقابل‌پیش‌بینی بودن قیمت‌های آینده
امکان کلاه‌برداری
نبود آمار و اطلاعات دقیق

مزایای بازار بورس کالا نسبت به بازار سنتی

پس از تشکیل بازار بورس کالا، افراد در حوزه‌های مختلف واردشده و اقدام به معاملات محصولات مدنظر خود کردند. طبق تجربه این افراد، بازار بورس کالا نسبت به بازار سنتی مزایای زیادی دارد. در ادامه به چند مورد از این مزایا اشاره‌شده است:

قانونمند، قابل نظارت و شفاف
پوشش، توزیع و انتقال ریسک
کشف قیمت در حین معاملات به‌صورت شفاف
تضمین ابعاد مختلف معامله
ایجاد بازار مستقیم و صرفه‌جویی در هزینه‌های بازاریابی و فروش
یکی دیگر از مزایای منحصربه‌فرد بازار بورس کالا این است که می‌تواند برای بازارهای مختلف، ابزارهای مالی جدیدی طراحی کند و با توجه به شرایط جدید منجر به رشد بیشتر بازار نسبت به قبل شود.

به‌طورکلی بورس کالا سعی در ایجاد یک بازار مدرن دارد که این بازار منشأ و مرجع قیمت گذاری برای آن بازار در کشور باشد، بورس کالا بازار امنی را برای کالاهای فیزیکی برای همگان ایجاد کرده است. بورس کالا با توجه به تغییرات سبک زندگی و نیازهای گوناگون جامعه، جهت پوشش دادن ریسک‌ها و جبران نقص‌های موجود در بازار سنتی به طراحی ابزارهای معاملاتی گوناگون می‌پردازد.

بورس کالا چیست 

اگر بخواهیم بورس کالا و انواع مختلف بازارهای بورس کالا را در یک نگاه توضیح دهیم، شکل زیر گویای این مطلب خواهد بود.

همان‌طور که در شکل بالا مشخص شده است بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی از اجزای مهم بورس کالا هستند. در ادامه تعاریفی کلی از این بازارها را بیان می‌کنیم.

بازار فیزیکی

بازار فیزیکی باهدف معامله کالا در بورس و تحویل آن شکل گرفته است. ماهیت این بازار به بازار سنتی ازنظر تحویل کالا شبیه است؛ اما با سازوکارهای پیشرفته و کامل‌تر. در بازار فیزیکی ۴ دسته اصلی گروه‌های کالایی در بورس عرضه می‌شوند. نکته قابل‌توجه این است که بیشترین ارزش معاملات در بورس کالا، در بازار فیزیکی رقم می‌خورد. این بازار فقط باهدف فراهم کردن فضایی جهت تشکیل بازاری برای عرضه کنندگان (صنایع بالادستی) مواد خام (مانند محصولات پتروشیمی، محصولات پالایشگاهی، محصولات فلزی و محصولات کشاورزی) و تولیدکنندگان (صنایع پایین‌دستی) شکل گرفته است.

محصولات بازار پتروشیمی: مواد تولیدی پتروشیمی‌ها در بورس کالا عرضه می‌شود. در این بازار، پتروشیمی‌ها به‌عنوان عرضه کنندگان، مواد تولیدی خود را در گرید های مختلف عرضه می‌کنند و خریداران نیز تولیدکنندگانی هستند که این مواد را به‌عنوان مواد اولیه کارخانه خود مورداستفاده قرار می‌دهند. در این بازار محصولاتی مانند محصولات پلیمری و شیمیایی از قبیل پلی اتیلن ها، پلی پروپیلن ها، گریدهای PET، گرید استایرن مونومر و … دادوستد می‌شود.

محصولات صنعتی و معدنی: در بازار صنعتی و معدنی، محصولاتی مانند فولاد، سنگ آهن، مس و آلومینیوم، میلگرد، تیرآهن و غیره عرضه می‌شود.

فرآورده های نفتی: در این بازار محصولاتی مانند وکیوم باتوم، لوب کات، گوگرد کلوخه و گرانوله، قیر و غیره معامله می‌شود.

محصولات کشاورزی: در این بازار محصولاتی مانند گندم خوراکی، جو، ذرت دانه ای، جوجه یک روزه گوشتی و غیره عرضه می‌شد. این بازار به خاطر عرضه برخی محصولات استراتژیک و رشد تقاضا برای این محصولات در بازار بورس کالا، فعلاً غیرفعال است.

بازار فرعی

این بازار نیز سازوکاری شبیه بازار فیزیکی دارد. هم ازنظر ماهیت اصلی آن یعنی معامله جهت تحویل کالا و هم ازنظر سازوکارهای تسویه و قانونمند بودن آن شبیه به بازار فیزیکی است. تنها تفاوت این بازار با بازار فیزیکی این است که این بازار باهدف بهره‌مند شدن طیف وسیع‌تری از بازار کالایی کشور از مزایای بورس کالای ایران، با مقررات آسان‌تری در خصوص قواعد پذیرش کالا راه‌اندازی شده است.

بازار مشتقه

بازار مشتقه را نوع جدیدی از بازار بورس کالا می‌توان تعریف کرد که با توجه به نیاز بعضی بازارها و ماهیت کالاها دست به تعریف ابزار جدیدی برای معامله این کالاها زده است. این بازار از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله برای تعریف جدیدی از معاملات بورس کالا باهدف شکل‌گیری بازار برای طیف جدیدی از سرمایه‌گذاران شکل گرفته است. در این بازار یک دارایی پایه که قراردادها بر روی آن منتشر می‌شوند، تعریف می‌شود. این دارایی پایه می‌تواند محصولات کشاورزی، انواع فلزات و انواع فراورده‌های نفتی باشد. در ایران نخستین بازار قراردادهای آتی بر روی سکه و محصولات کشاورزی مانند زعفران شکل گرفت. رفته‌رفته در این نوع معاملات محصولات دیگری نظیر پسته و زیرِ نیز افزوده شد. مخاطبان این بازار طیف بزرگ‌تری از سرمایه‌گذاران خرد هستند که تمایل به سرمایه گذاری در این ابزار جدید را دارند.

بازار مالی

این بازار نیز باهدف جذب سرمایه‌های سرگردان در جهت تأمین مالی بخش تولید در کشور در بورس کالای ایران شکل گرفته است. در این بازار ابزار مختلفی طراحی شده که هر کدام از این ابزار با توجه به ماهیت آن بازار و کالای قابل معامله در آن بازار به وجود آمده است. بازار مالی به سه بخش سلف موازی استاندارد،

سلف موازی استاندارد

اوراق سلف موازی استاندارد که به پشتوانه محصول تولیدی بنگاه‌های اقتصادی قابل‌انتشار است، به‌عنوان ابزاری مناسب توسط مجموعه بازار سرمایه ایران به اقتصاد کشور معرفی شده است. این اوراق شامل ویژگی‌های زیر است:

سررسیدهای عموماً یک‌ساله
تأمین مالی بلندمدت صنایع بالادستی (گسترش خط تولید و افزایش سرمایه‌گذاری ثابت علاوه بر تأمین سرمایه در گردش)
امکان بهره‌گیری از سرمایه‌های عمومی در تأمین مالی صنایع
سود تضمین‌شده برای سرمایه‌گذار
امکان معاملات ثانویه و وجود بازار گردان برای تضمین نقد شوندگی اوراق با حداقل سود تعیین‌شده

گواهی سپرده کالایی

یکی دیگر از ابزارهای بازار مالی گواهی سپرده کالایی است. این اوراق اولین بار برای کمک به تأمین مالی در بخش کشاورزی کشور در ایران طراحی شد؛ البته این اوراق یا به‌اصطلاح قبض انبار با توجه به تجربه موفق جهانی، اولین بار برای کمک به تأمین مالی در بخش کشاورزی مورداستفاده قرار گرفت. مخاطبان این اوراق دو گروه هستند. گروه اول مصرف‌کنندگان هستند که پس از خرید اوراق می‌توانند محصول خود را تحویل بگیرند. گروه دوم سرمایه‌گذارانی هستند که قصد تحویل فیزیکی آن را ندارند و فقط تا سررسید این اوراق از نوسانات قیمتی آن استفاده می‌کنند.

صندوق های سرمایه گذاری کالایی

صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی یکی از ابزارهای مالی نوین هستند که به سرمایه گذاران این امکان را می‌دهند، به جای خرید و نگهداری کالای موردنظر و تحمل هزینه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری کنند. با خرید این اوراق، سرمایه‌گذار در عین داشتن مالکیت کالای موردنظر، مسئولیت نگهداری آن کالا را بر عهده ندارد. به‌عبارت‌دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل‌ملاحظه ای از وجوه گردآوری‌شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه گذاری در آن کالای خاص، اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

سخن آخر:

با توجه به انواع بازارهای بورس کالا مشخص می‌شود هرچقدر که جلوتر می‌رویم، بورس کالا ابزارها و بازارهای جدیدی را برای سرمایه‌گذاری تعریف می‌کند که علاوه برجذب سرمایه برای بخش‌های مختلف که نیاز به سرمایه گذاری دارند، بازارهای امن و جدیدی را برای سرمایه گذاران فراهم می‌کند. قانونمند بودن و شفافیت در این بازار، باعث اعتماد همه طرف‌های معامله به این بازار شده است. مرجع بودن قیمت های بورس باعث شده که همه فعالان بازار منتظر کشف نرخ در بازار شوند و بازارهای موازی بورس کالا بعد از این کشف نرخ، قیمت‌های خود را اعلام می‌کنند.

مطالب مرتبط:

نحوه معامله و شرایط معامله در بازار فیزیکی بورس کالا صندوق های سرمایه گذاری کالایی در بورس کالا چگونه در بورس طلا بخریم؟(راهنمای جامع) بازار فیزیکی بورس کالا چیست؟