بورس کالای ایران در یک نگاه

بازار مالی، شامل انواع مختلفی است؛ از جمله: بورس اوراق بهادار (معاملات سهام و سایر اوراق بهادار)، بورس آتی کالا، بورس کالا و بورس انرژی. بورس ایران نیز شامل بورس هایی است که نام برده شد. شرایط معامله در هر بورس متفاوت بوده و بر اساس ضوابط و شرایط آن بازار مشخص می شود. آگاهی از شرایط بازارهای مختلف به سرمایه گذاران بورسی کمک می کند که بتوانند به راحتی از مزایای معامله در بورس بهره‌مند شوند.

بورس کالا چیست؟

بورس کالا بازار هدفمند و یکپارچه‌ای است که به منظور رفع کاستی‌های بازارهای سنتی ایجاد شده‌ است و با هدف تسهیل و توسعه مبادلات کالایی در بازارهای مالی پیشرفته، در حال فعالیت است.

ضرورت پیدایش بورس کالا

در پی تحولات رخ داده در عصر معاصر و پیچیدگی‌های بوجود آمده در ساز و کارهای تجاری، خرید و فروش‌ها با عدم قطعیت‌هایی رو به رو شده بود که بازارهای سنتی برای مقابله با آنها از الزامات کافی بهره‌مند نبودند. این امر باعث به وجود آمدن بازارهای بورس به منظور ایجاد فضای مناسب‌تر با زیر ساخت‌های لازم جهت شفافیت و نظارت بر معاملات  شد. بورس های کالایی نیز  در پی همین تحولات به منظور سهولت و شفافیت معاملات کالایی و نیز برای اطمینان از چرخه توزیع کالا راه‌اندازی شده‌اند.

تجربه جهانی

پیدایش بورس‌های کالایی در جهان به زمان‌های بسیار دور در آسیا بر می‌گردد، اما ساختار جدید آن را می‌توان از حدود ۱۵۰ سال پیش در بورس فلزات لندن که همواره به عنوان اصلی‌‌ترین مرجع کشف قیمت فلزات گرانبها مورد تایید جهان است، مشاهده کرد. بعد از آن نوبت به بورس کالای شیکاگو می‌رسد که با طراحی ابزارهای گوناگون معاملاتی امکان جذب سرمایه‌های خرد و کلان را در بورس کالا فراهم آورده است. مشاهده تأثیرات مثبت معامله در بورس کالا به تدریج تمایل و سپس الزام راه‌اندازی بورس‌های کالایی را در سایر کشورهای پیشرفته و در حال پیشرفت ایجاد کرده است.

بورس کالا در یک نگاه

عدم وجود سیستم‌های اجرایی یکپارچه و کارآمد در بخش‌های مختلف معاملات کالاهای پایه مانند کشاورزی، صنعتی و پتروشیمی سبب ایجاد مشکلات زیادی در این بخش شده و عرضه و تقاضای این نوع بازار را با محدودیت‌هایی مواجه کرده بود. ایجاد بازاری سازمان‌یافته به رفع بسیاری از این دست مشکلات در بازار خرید و فروش کالا کرده است. این بازار به سهولت در معاملات و کشف قیمت کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای کمک کرده است.

کارکردهای بورس کالای ایران

• تشکیل یک نهاد اجرایی و نظارتی برای حسن انجام معاملات
• راه‌اندازی یک سیستم جمع‌آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار بازار
• ایجاد یک نظام قیمت‌گذاری شفاف و عادلانه
• مدیریت ریسک نوسانات آتی قیمت
• مدیریت عرضه و تقاضا (از طریق هماهنگی میان بخش‌های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات و صادرات)

 مزایای خرید و فروش در بورس کالا

• معاملات بورس کالا، سازمان‌یافته ، شفاف، رقابتی و کم هزینه است.
• این معاملات با قابلیت پیگیری و نظارت است که در چارچوب قانون تضمین شده‌اند.
• در معاملات بورس کالا، امکان پوشش، انتقال و توزیع ریسک وجود دارد.
• موضوع مورد معامله در بورس کالا به لحاظ کمیت و کیفیت سررسید و مبدأ تحویل، مشخص و تضمین‌شده است.
• قیمت کشف‌شده از طریق رقابت عادلانه بوده و سازوکار معاملات به منظور حذف رانت و فسادزدایی طراحی شده است.
• کالای پذیرفته شده در بورس از فیلترهای مشخصی عبور کرده و دارای استاندارهای لازم جهت عرضه است.
• معاملات در بورس کالا در مقایسه با سایر حراج‌های موجود، از سرعت، دقت و امنیت متمایزی برخوردار است.
• در صورت بروز اختلاف بین طرفین قراداد، بورس کالا مجهز به مراجع دعاوی تخصصی جهت رسیدگی به صورت حرفه‌ای و در زمان کوتاه‌تر در مقایسه با دادگاه‌های عمومی است.
• معاملات در بورس مشمول مزایا و معافیت‌های مالیاتی است.

بازارهای بورس کالا و انواع معاملات

بورس کالا به دو فضای متفاوت جهت انجام معاملات گوناگون تفکیک می‌شود:

• بازار فیزیکی: بازاری است که در آن کالا به صورت فیزیکی از سوی تامین کننده، عرضه شده و توسط خریدار، خریداری می‌شود.
• بازار مشتقه: بازاری است که در آن اوراق بهاداری که ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه (کالا) مشتق شده، معامله می‌شود.

با توجه به “مورد معامله” در بورس کالا، انجام معاملات به شرح زیر امکان پذیر است:

بازار فیزیکی

در بازار فیزیکی قراردادها از نظر سر رسید تحویل کالا، نحوه و زمان تسویه وجوه و ساز و کار معامله به انواع زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

• قرارداد نقدی: در قراردادهای نقدی، فروشنده موظف است ظرف سه روز کاری بعد از انجام تسویه توسط خریدار، محصول مورد معامله را تحویل دهد، شایان ذکر است که کل وجوه این قرارداد باید ظرف سه روز کاری بعد از انجام معامله پرداخت شود.
• قرارداد سلف: سازو کار انجام معامله و زمان‌بندی تسویه وجوه برای خریدار در این نوع از معامله، مشابه قرارداد نقدی می‌باشد؛ تنها تفاوت آن این است که در قرارداد سلف، محصول مورد معامله طبق تاریخ اعلامی در سررسیدی از پیش تعیین شده (حداقل از ۳ روز کاری) تحویل داده خواهد شد. این نوع قراردادها به مثابه ابزار تامین مالی برای فروشندگان تلقی می‌شوند.
• قرارداد نسیه: قراردادی است که در آن کالا به صورت فوری به خریدار تحویل داده می‌شود و بهای آن در سررسید از پیش تعیین شده، به  فروشنده پرداخت می‌گردد. این نوع قرارداد نوعی ابزار تامین مالی برای خریداران به شمار می‌رود. (در حال حاضر این قراردادها در بورس کالا انجام نمی‌شود.)

بازار مشتقه

انواع قراردادهایی که در بازار مشتقه می تواند مورد معامله قرار گیرد، در ادامه شرح داده خواهد شد.

• قرراداد آتی: طبق تعریف علمی، “قرارداد آتی” قراردادی است که بر اساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت مشخص به فروش برساند و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین خریداری کند و برای این که هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند، باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که متناسب با تغییرات قیمت آتی باید این وجه تضمین اولیه را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان “اباحه تصرف” در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.

“اباحه تصرف” از نظر فقهی به این معناست که هر دو طرف معامله، دخل و تصرف اتاق پایاپای را در وجه تضمینی که در اختیار بورس قرار داده‌اند، جایز می‌دانند.

• قرداد اختیار معامله: این قراردادها به مثابه ابزارهای مالی جدید در دو حالت اختیار معامله خرید و اختیار معامله فروش به شرح زیر تعریف می‌شوند:
• اختیار معامله خرید: مطابق این قرارداد، خریدار اختیار، با پرداخت مبلغی حق پیدا می‌کند مقدار معینی کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا به قیمت معین در تاریخ معین از فروشنده اختیار، خریداری کند و فروشنده اختیار، متعهد می‌شود در صورت درخواست خریدار اختیار، آن مقدار کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را به قیمت مذکور به وی بفروشد.
• اختیار معامله فروش: مطابق این قرارداد، خریدار اختیار، با پرداخت مبلغی حق پیدا می‌کند مقدار معینی کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا به قیمت معین در تاریخ معین به فروشنده اختیار، بفروشد و فروشنده اختیار، متعهد می‌شود در صورت درخواست خریدار اختیار، آن مقدار کالا یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا را به قیمت مذکور از وی خریداری کند.

• قرارداد سلف استاندارد: قراردادی است که براساس آن عرضه‌کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می‌رساند تا در دوره تحویل به خریدار تسلیم نماید.
• معاملات گواهی سپرده کالایی: این نوع معاملات بر روی گواهی سپرده کالایی انجام می‌شوند.
• گواهی سپرده کالایی: این گواهی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که مورد تایید بورس صادر می‌گردد.
• صندوق‌های کالایی: صندوق كالايي قابل معامله (ETC) یکی از ابزارهای مالی جدید است که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. با خرید این اوراق، سرمایه‌گذار در عین داشتن مالکیت کالای موردنظر، مسئولیت نگهداری از آن کالا را بر عهده ندارد. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

موارد قابل معامله در بورس کالا به تفکیک بازارها

کارمزد معاملات

در بورس کالا نیز برای انجام معامله در طرف خرید و فروش کارمزد دریافت می شود. اما کارمزد بر اساس نوع کالا متفاوت است. در جدول شماره ۲ و ۳ کارمزد کالاهای مورد معامله در بورس کالا به تفکیک مشخص شده است.

بازار فیزیکی بورس کالا

مراحل خرید در بورس کالا برای خریدار:

• دریافت کد بورسی و دریافت مجوزهای مورد نیاز از وزارت صنعت و معدن به صورت موازی
• لینک کردن حساب وکالتی با حساب کارگزاری
• تکمیل فرم سفارش خرید کالا و ارسال برای کارگزار خریدار در روز خرید
• تکمیل موجودی حساب وکالتی در روز خرید
• هماهنگی با معامله‌گر جهت انجام معامله
• تسویه وجوه در مهلت مقرر بعد از خرید

در ادامه به شرح هر یک از گام‌ها جهت انجام معامله اشاره می‌شود:

افراد حقیقی و حقوقی، جهت خرید موارد عرضه شده در رینگ‌های مختلف از  بازار فیزیکی بورس کالا (حوزه‌های مختلف کالایی، اعم از کشاورزی، صنعتی، فرآورده‌های نفتی، پتروشیمی و محصولات خارج از گونه) می‌بایست ضمن دریافت کد بورسی ،در صورت لزوم  به صورت موازی به دریافت مجوز بهین‌یاب از وزارت صنعت و معدن اقدام نمایند.

لازم به ذکر است افراد نمی‌توانند مستقیما وارد تعامل با بورس کالا شده و می‌بایست یک کارگزار را به عنوان کارگزار خریدار جهت دریافت کد بورسی و انجام معاملات خود انتخاب کنند.

دریافت کد معاملات کالا

• دریافت کد کالا برای افراد حقیقی:

افراد حقیقی در حال حاضر فقط قادر به خرید از رینگ کشاورزی، میلگرد و تیرآهن از رینگ صنعتی و در صورت داشتن کارت بازرگانی از رینگ صادراتی می‌باشند. لازم به ذکر است امکان خرید در رینگ‌های مختلف با توجه به شرایط بازار هر محصول در هر زمان از طرف بورس کالا قابل تغییر میباشند.

مدارک لازم جهت اخذ کد کالا برای افراد حقیقی عبارت است از:

• کپی پروانه کسب،کارت بازرگانی یا پروانه بهره‌برداری
• کپی شناسنامه و کارت ملی
• کپی فیش برق یا تلفن جهت احراز آدرس پستی
• افتتاح حساب وکالتی
• تکمیل فرم درخواست کد حقیقی در دو نسخه
• تکمیل فرم احراز هویت

• دریافت کد کالا برای افراد حقوقی:
• کپی پروانه بهره‌برداری شرکت‌های تولیدی، گواهینامه صلاحیت پیمانکاری و قرارداد پیمانکاری برای پیمانکاران
• کپی روزنامه‌های رسمی شرکت شامل آگهی تأسیس، آخرین آگهی، آخرین آگهی درخصوص تغییرات اعضاء هیأت مدیره و آگهی تغییر نام، تغییر آدرس و تغییر سرمایه حسب نیاز
• کپی مدارک شناسایی اعضای هیأت مدیره و صاحبان امضای مجاز
• کپی اساسنامه شرکت
• کپی اظهار نامه مالیاتی (صفحات ۲، ۹، ۱۰و ۲۰ مهر و امضاء شود) آخرین دوره مالی
• کپی صورت‌های مالی حسابرسی شده توسط حسابرس رسمی آخرین دوره مالی
• ثبت نام در سایت بهین‌یاب جهت خرید از رینگ محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و آلومینیوم
• تکمیل فرم درخواست کد حقیقی در دو نسخه
• تکمیل فرم احراز هویت
• افتتاح حساب وکالتی

* حساب وکالتی، حسابی در اختیار بورس است که پیش از اولین خرید میبایست با حساب کارگزار خریدار متصل شده باشد. این حساب قبل از هر بار خرید جهت ثبت سفارش، لازم است به میزان تعیین شده توسط بورس کالا موجودی داشته باشد.

مبلغ تعیین شده توسط بورس عموماً ۱۰ درصد ارزش سفارش با قیمت اعلامی در اطلاعیه عرضه (قیمت پایه) است.

• مدارک مورد نیاز شرکت‌های خارجی جهت خرید از رینگ صادراتی بورس کالا
• کپی پاسپورت اعضا هیأت مدیره
• مدرک ثبتی شرکت اعم از Registration license یا اساسنامه که به تایید سفارت يا کنسولگري ايران در آن کشور رسيده باشد.
• معرفی شماره حساب و نمونه امضا شخص یا شرکت ایرانی به عنوان نماینده در سربرگ شرکت
• فرم درخواست تحت عنوان Incorporate Application Form

زمان‌بندی ثبت سفارش و انجام معامله

ساعت معاملات در بورس کالا متفاوت بوده و برای هر گروه کالایی مشخص است. زمان‌‌بندی سفارش گیری و انجام معامله

انجام معاملات در بورس کالا به صورت حراج پیوسته غیر حضوری از طریق ارسال قیمت از سوی کارگزار خریدار در سیستم معاملاتی بورس کالا، صورت می‌پذیرد.

هر رینگ بازار فیزیکی شامل زمان‌بندی‌های زیر است:

نکته: هر زمان با رنگ منحصر به فرد خود در سیستم معاملات شناخته می‌شود.

نحوه انجام معامله خرید در بورس کالا

افراد پس از دریافت کد بورس کالا  با توجه به اطلاعیه عرضه درج شده در سایت بورس کالا، ضمن  هماهنگی با کارگزار خریدار و تکمیل موجودی حساب وکالتی خود در زمان ثبت سفارش، می‌توانند از طریق کارگزار خود اقدام به شرکت در معامله و انجام خرید خود کنند.

کارگزار خریدار پس از دریافت سفارش از خریدار، می‌بایست ضمن ثبت سفارش خرید در سیستم، به ارسال فرم درخواست خرید در بازار فیزیکی بورس کالای ایران، برای خریدار اقدام کند، این فرم شامل اطلاعات خریدار و کالای مورد نظر وی جهت خرید می‌باشد. خریدار پس از دریافت فرم می‌بایست فرم امضا شده توسط صاحبان امضای مجاز و ممهور به مهر خریدار را قبل از شروع معاملات برای کارگزار ارسال کند. شایان ذکر است دریافت فرم امضا شده از خریدار، مجوز خرید کارگزار می‌باشد.

کلیه کارگزاران جهت ثبت سفارش خرید مشتریان خود در زمان مشخص شده اقدام کرده و معاملات برای تمام خریداران هر رینگ در ساعات تعیین شده انجام می‌شود .

پس از ثبت سفارشات مربوط به هر رینگ توسط کلیه کارگزاران فعال در بورس کالا، از تقابل مجموع تقاضا و میزان عرضه اعلامی در اطلاعیه عرضه، برای سفارش خرید یک مشتری ۴ حالت متصور است:

• صرف نظر از میزان عرضه و تقاضا روی هر محصول، اگر خریدار به هر دلیل از انجام معامله منصرف شود، در ابتدای زمان معامله با اطلاع به کارگزار خود از عدم پذیرش قیمت پایه، از شرکت در معامله انصراف می‌دهد.
• حجم عرضه و تقاضا با هم برابر بوده و معامله با قیمت اعلامی بدون انجام رقابت ریالی انجام می‌شود.
• حجم عرضه از حجم تقاضا بیشتر بوده و ضمن انجام معامله با قیمت پایه (بدون رقابت) مازاد عرضه به منظور فروش وارد سیستم مچینگ (مازاد عرضه) شده و تا اطلاع ثانوی امکان خرید برای خریداران فراهم می‌باشد.
• حجم تقاضا بیشتر از حجم عرضه بوده و در این حالت کارگزاران خریدار جهت خرید محصول برای مشتریان خود ضمن دریافت مجوز از سوی خریدار اقدام به رقابت ریالی می‌کنند. لازم به ذکر است خریدارانی که بالاترین قیمت را جهت خرید محصول ارسال کرده باشند، بار را برنده خواهند شد.

پس از انجام معامله خرید در بورس کالا چه مراحلی را باید طی کنیم؟

بعد از انجام معامله کارگزار خریدار، صورتحساب خرید حاوی اطلاعات مربوط به خریدار، میزان محصول خریداری شده، نوع بسته بندی، تولیدکننده، سررسید تحویل کالا و سررسید تسویه را به همراه اطلاعات لازم جهت واریز وجه (شماره حساب مقصد، شناسه واریز) را برای خریدار ارسال می‌کند .

خریدار موظف است ظرف مهلت مقرر وجوه تسویه را واریز کند، در غیر این صورت مشمول جریمه روز شمار به شرح زیر شده و در صورتی که در ظرف مدت ۷ روز تقویمی از موعد تسویه وجوه را پرداخت نکند، قرارداد به صورت خودکار ابطال شده و از محل مبلغ پیش پرداخت، ۵% ارزش قرارداد به عنوان جریمه ابطال قرارداد کسر و مابغی آن به خریدار عودت داده می‌شود.

پس از انجام تسویه، خریدار می‌بایست فیش‌های واریزی خود را با اعلام نام پیمانکار حمل، برای کارگزار خریدار ارسال کرده و کارگزار خریدار پس از دریافت صورت حساب تسویه از بورس کالای ایران مراتب را به کارگزار نماینده عرضه کننده ارسال نموده، و در پایان فرآیند خرید،ظرف مهلت مشخصی بسته به سر رسید تحویل کالا، شماره حواله اعلامی از سوی عرضه کننده ، جهت تحویل بار به خریدار اعلام ‌‌شود.

جمع بندی

بورس کالای ایران بازاری است که برای شفاف سازی بیشتر معاملات کالایی ایجاد شده است. بر اساس تنوع رینگ های مختلف، شرایط معامله در بازارهای مختلف بورس کالا نیز متفاوت است. دو بازار اصلی بورس کالا شامل بازار فیزیکی و بازار اوراق مشتقه است. در این مطلب توضیحاتی جهت آشنایی علاقه‌مندان به بورس کالا و نحوه معامله، دریافت کد معاملاتی کالا، کارمزد معاملات بورس کالا و … بیان شد.